Ο Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι κτίσμα της Προελληνικής Επαναστάσεως όταν η Άρτα και τα περίχωρά της ευρισκόνταν κάτω από την αποκλειστική δικαιοδοσία και τυραννία του διαβόητου Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Θεμελιώθηκε το 1814 όπως τεκμηριώνεται η χρονολόγηση από εγχάρακτη λιθανάγλυφη επιγραφή σε πορώδη πλάκα εντοιχισμένη στην κόγχη του ιερού με την παράσταση της βρεφοκρατούσας και δύο ρόδακες εντεύθεν της μορφής.
Αρχιτεκτονικά ο ναός είναι μονόκλιτη ξυλόστεγη βασιλική σχετικά μεγάλων διαστάσεων (περίπου 6,90 x 22,80 μ.). Η τοιχοποιία είναι λιτή και σχηματίζεται με πελεκυτές πέτρες –χωρίς πλίνθους- που συνδέονται με άφθονο κονίασμα. Η κόγχη του ιερού είναι εξωτερικά ημικυκλική και στα σημεία ένωσής της με τον ανατολικό τοίχο σχηματίζει κοίλες επιφάνειες και μονόρριχτη ξύλινη στέγη που στηρίζεται σε δύο κτιστούς πεσσούς και οκτώ κίονες, χαρακτηριστικό δείγμα των ναών της Ηπείρου και της λαϊκής αρχιτεκτονικής της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Στην ανατολική πλευρά και κάτω από το γείσο της σκεπής φέρει σε σχήμα σταυρού τα λεγόμενα “διακοσμητικά πιάτα” που εικονίζουν άνθη ενώ πέριξ της σκεπής έφερνε μέχρι τη δεκαετία του 1970 την οδοντωτή ταινία δείγματα της μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής στον ελλαδικό ηπειρωτικό κορμό. Κάτι που εντυπωσιάζει τον ερευνητή ή τον ενδιαφερόμενο επισκέπτη είναι η κουφική γραφή ή τα κουφικά γράμματα στο άνω δεξιό τμήμα της ανατολικής όψης του ιερού βήματος. Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι πάνω από την εγχάρακτη επιγραφή σε πώρινη πλάκα εντοιχισμένη στην κόγχη του ιερού σχηματίζεται σταυρός σε πελεκυτή πέτρα που βασιζόταν στην παράδοση των ηπειρωτικών ισναφιώ και βοηθούσε στον φωτισμό του ιερού.
Ο Ναός την περίοδο 1886-1887 δέχθηκε μια εκτεταμένη επέμβαση η οποία περιελάμβανε την κατεδάφιση του τοίχου που αρχικά χώριζε τον κυρίως ναό από το “γυναικείο” ή “γυναικωνίτη” καθώς και τον δυτικό τοίχο του κτηρίου και την επέκταση του ναού κατά 5-6 μ., την απόφραξη της αρχικής νότιας θύρας του κυρίως ναού και την διαμόρφωση άλλης της βόρειας όψεως και την κατασκευή του ξύλινου πατώματος του γυναικείου. Στα δυτικά του ναού σώζεται εντοιχισμένη πέτρινη πλάκα πάνω από την τοξωτή θύρα στο νάρθηκα που αναφέρει “18+87 / ΚΩΝ(ΝΤΙΝΟΣ) ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ”. Τις δεκαετίες 1880 και 1890 ο ναός όχι μόνο ανακαινίσθηκε και τοιχογραφήθηκε αλλά απέκτησε αρκετές φορητές εικόνες, ιερά σκεύη, ευαγγέλια και λειτουργικά βιβλία.
Τα κτηριακά συγκροτήματα του περιβάλλοντος χώρου είναι το κωδονοστάσιο-πυλώνας που βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του περιβόλου. Πρόκειται για ένα τυπικής μορφής κωδονοστάσιο του τύπου του διάτρητου τοιχώματος το οποίο φέρεται επάνω σε τετράγωνο σε κάτοψη πυλώνα με θολωτό διαβατικό. Σύμφωνα με την ανάγλυφη επιγραφή σε πλάκα εντοιχισμένη στη βόρεια όψη αναφέρει “ΙΣ ΧΣ + ΝΙΚΑ 1855 ΜΑΪΟΥ 25 / ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ / ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ / ΘΕΩΔΟΡΗΣ / ΜΑΣΤΟΡ...”, το κωδονοστάσιο χρονολογείται στα 1855. Στη νότια πλευρά του περιβόλου είναι διαμορφωμένος πυλώνας με τοξωτή θύρα και θολωτό διαβατικό. Η ανάγλυφη χρονολογία στο κλειδί του τόξου του θυρώματος φανερώνει ότι ο πυλώνας είναι κτίσμα του 1892. Ο περίβολος του ναού χαρακτηρίζεται από χαμηλό κυκλικό, το γνωστό «κλούρι». Στη νότια πλευρά διατηρούνται μέχρι και σήμερα μικρές οπές-πολεμίστρες, γεγονός που συνηγορεί ότι χρησίμευε ως φυλάκιο για την αντιμετώπιση των Αρβανιτάδων (επιγόνων του Αλή Πασά) καθώς και των λυστοσυμμοριτικών ομάδων των Τζουμέρκων, που επέδρασαν και λεηλατούσαν τις περιοχές που βρίσκονταν στο επίνειο του Αμβρακικού κόλπου.
Η χρονολόγηση και ταυτοποίηση του τοιχογραφικού διακόσμου του Ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου παραμένει άγνωστη και αδιευκρίνιστη στον ερευνητή που θα ήθελε να ασχοληθεί πιο εντατικά και συνθετικά με την αγιογράφησή του. Το τοιχογραφικό σύμπλεγμα περιλαμβάνει θεματικές ενότητες από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη, τον χριστολογικό και θεομητορικό κύκλο καθώς και προφήτες, αποστόλους, ιεράρχες, ασκητές, οσίους, μάρτυρες, δικαίους και μεμονωμένους αγίους σε τρείς επάλληλες ζώνες όπως συνηθιζόνταν στην ηπειρωτική αγιογραφία του 18ου και 19ου αιώνα.
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι ένα από τα σημαντικότερα τέμπλα στην Ήπειρο και ιδιαίτερα στην περιοχή της Άρτας. Η χρονολόγησή τους είναι άγνωστη αλλά διασώζεται η προφορική παράδοση ότι η καταγωγή του αριστοτεχνικού τέμπλου είναι από το Ναύπλιο ή κάποιο ναό της περιοχής της Ναυπακτίας. Το έτος κατασκευής του εικονοστασίου θα πρέπει να είναι αρκετά παλαιότερο από το 1814. Αν λάβουμε υπόψη μας ότι από τα μέσα του 18ου αι. έχουμε τα λεγόμενα εικονοστάσια νέας εκτύπου τεχνικής τότε το τέμπλο τεχνοτροπικά ανήκει στα έξεργα ξυλόγλυπτα έργα και θα πρέπει να εντάσσεται στα μέσα με τέλη του 18ου αι. Ο πλούσιος φυτικός διάκοσμος και οι γλυπτές παραστάσεις τα σπαράγματα επιχρωματισμού στις αρχές του 20ου αι. παραπέμπουν σε στοιχεία της αναγεννήσεως και της τεχνικής διακοσμήσεως του μπαρόκ.
Ο Δεσποτικός θρόνος εντάσσεται στα έξεργα ξυλόγλυπτα έργα. Το ύψος του είναι περίπου 2,75 μ. ενώ το μήκος και το πλάτος είναι 1,75 x 0,70 μ. και ανήκει στον τύπο όπου τα πλαϊνά πλαίσια του στεγάστρου καμπυλώνουν ελαφρά προς τα εμπρός. Αξιολογώντας τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά: διάτρητη τεχνική ξυλόγλυπτων διακοσμητικών στοιχείων, ανάγλυφες παραστάσεις περιστερών, σχήμα και στάση δρακόντων, θα πρέπει να χρονολογείται όπως και το ξυλόγλυπτο εικονοστάσιο στα μέσα με τέλη του 18ου αι.
Τα αρχεία του ναού, βιβλία πράξεων και καθολικού χρονολογούνται από την 1η Ιουλίου 1951 μέχρι και την 13η Ιανουαρίου του 1974. Δεν έχουν ιδιαίτερη ιστορική αξία αλλά αναφέρονται στην καθημερινή διαβίωση της ενορίας. Ζητήματα πρακτικής φύσεως όπως καταρτίσεως προϋπολογισμών, συντηρήσεως του ναού, μισθοδοσίας του προσωπικού, δημοπρασίες ενοικιάσεως καταστήματος, αγροκτημάτων, εκποίησης προϊόντων, τελέσεως ιερών μυστηρίων, δωρεές επιτρόπων ή κατοίκων του Κομμένου, νομικές εξουσιοδοτήσεις ή δικαστικές προσφυγές, αναφορές σε συμβολαιογραφικές πράξεις, εράνους, βιβλία εσόδων-εξόδων κ.λπ.
Ευχής έργον θα ήταν ορισμένα εκκλησιαστικά αντικείμενα του ναού να εκτεθούν σε μια ειδική αίθουσα του μουσείου ολοκαυτώματος που ολοκληρώθηκε κοντά στο κέντρο του οικισμού. Τέλος όπως σημειώσαμε στον πρόλογο της παρούσας έρευνας η ανάδειξη του κτηριακού συγκροτήματος συμβάλλει στην διατήρηση της ιστορικής μνήμης και στην συνέχεια της ορθόδοξης παράδοσής μας.
Περιέχει: εικόνες
The Holy Church of the Assumption of Virgin Mary is a building of Pre-Hellenic Revolution when Arta and its surroundings were under the exclusive jurisdiction and tyranny of the notorious Ali Pasha of Ioannina. It was founded in 1814 as it is documented by dating from an engraved stone relief on a porous slab embedded in the hollow of the sanctuary with the representation of the nursery and two rosettes of the form.
Architecturally, the temple is a one-aisled wooden-royal basilica of relatively large dimensions (approximately 6,90 x 22,80 m). The masonry is simple and is formed with tiny stones - without plinths - that are connected with plenty of mortar. The conch of the sanctuary is externally semicircular and at its points of union with the eastern wall it forms hollow surfaces and monorrhite wooden roof resting on two built pillars and eight columns, a typical example of the temples of Epirus and the folk architecture of the Ottoman period. On the eastern side and beneath the roof of the roof, the so-called "decorative plates" depicting flowers, while around the roof brought to the toothed belt samples of post-Byzantine architecture on the continental mainland until the 1970s. Something that impresses the researcher or the interested visitor is the Kuphiki or the Kafka letters in the upper right part of the eastern face of the holy step. It should also be noted that above the engraved inscription on a porous slab embedded in the hollow of the sanctuary a crucifix is formed on a stone of stone that was based on the tradition of the mainland men and helped to illuminate the sanctuary.
The Temple in the period 1886-1887 received an extensive intervention which included the demolition of the wall that initially separated the main church from the "female" or "women's" and the western wall of the building and the extension of the church by 5-6 m , The obstruction of the original southern gate of the main temple and the formation of another northern face and the construction of the wooden floor of the womb. To the west of the temple there is a built-in stone slab above the arched door in the narthex that says "18 + 87 / KON(NTINOS) DIAMANTIS". In the 1880s and 1890s the temple was not only renovated and frescoed but acquired several portable icons, sacred vessels, gospels, and functional books.
The building blocks of the surrounding area are the pillar-pillar located on the north side of the enclosure. It is a typical form of a portico of the type of perforated wall that is carried on a square in a planted pillar with a vaulted passage. According to the embossed inscription on a slab built on the northern side, it is mentioned that "ΙΣ ΧΣ + ΝΙΚΑ/ 1855 MAY 25 / COMMITTEE / ANAGNOSTIS / THEODORIS / MASTOR ...", the commodity is dated to 1855. On the south side of the enclosure there is a pylon with arched door And a vaulted passageway. The embossed chronology at the key of the vault's arc reveals that the pillar is a 1892 building. The courtyard of the temple is characterized by a low circular, the well-known "cloud". On the south side, small holes are still kept, suggesting that it served as a gateway to the Arvanites (Ali Pasha's descendants) as well as to the Tzoumerkians' lysosommomeric groups, which affected and looted the areas on the Amvrakikon seaport Vagina.
The dating and identification of the mural painting of the Temple of the Assumption remains unknown and unclear to the researcher who would like to work more intensely and synthetically with his hagiography. The mural complex includes thematic sections from the Old and New Testament, the Christological and the Theotrical Cycle as well as prophets, apostles, hierarchs, ascetics, ashes, witnesses, righteous and individual saints in three consecutive bands as they used to be in the 18th and 19th hepirotic hagiography .
The wood-carved iconostasis of the Assumption is one of the most important temples in Epirus and especially in the area of Arta. Their dating is unknown, but the oral tradition is preserved that the origin of the masterpiece is from Nafplion or a temple of the Nafpaktos region. The year of construction of the iconostasis should be much older than 1814. If we take into account that since the middle of the 18th century, We have the so-called iconostases of a new printing technique, then the iconostasis is stylistically belonging to the elaborate wood-carved works and should be intensified in the middle of the 18th century. The rich floral decoration and the sculpted representations of the painting fragments in the early 20th century. Refer to elements of the Renaissance and the Baroque decoration technique.
The Despotic throne is part of the elaborate woodwork. Its height is about 2.75 m while its length and width are 1.75 x 0.70 m and belongs to the type where the side frames of the shelter are curved slightly forward. Evaluating the stylistic features: perforated technique of wood-carved decorative elements, embossed depictions of pigeons, shape and dragon stance, should be dated as well as the wood-carved iconostasis in the middle of the late 18th century.
The archives of the temple, books of act, and the katholikon date from July 1, 1951 to January 13, 1974. They do not have any particular historical value but refer to the daily living of the parish. Practical issues such as budgeting, church maintenance, staff salaries, shop auctions, farms, sale of products, sacrifices, donations of commissioners or residents of Kommeno, legal powers or court appeals, references to notarial acts, fundraisers, revenue books -examples, etc.
It would be desirable for certain ecclesiastical objects of the temple to be exhibited in a special hall of the holocaust museum that was completed near the center of the settlement. Lastly, as noted in the foreword of this research, the building's appearance helps to preserve the historical memory and then our Orthodox tradition.
