Εισαγωγή Οι συμπεριφορικοί παράγοντες κινδύνου (ΣΠΚ) αφορούν συγκεκριμένες
συμπεριφορές ή συνήθειες του τρόπου ζωής όπως το κάπνισμα, τη σωματική
αδράνεια, την αυξημένη κατανάλωση οινοπνεύματος και το αυξημένο βάρος
σώματος. Μεμονωμένα ή συνεργατικά ως ομάδες συνδυαστικών-πολλαπλών
παραγόντων κινδύνου, συμβάλλουν στην εμφάνιση χρόνιων μη μεταδιδόμενων
νοσημάτων όπως καρδιαγγειακά, σακχαρώδη διαβήτη, χρόνια αποφρακτική
πνευμονοπάθεια, αρθρίτιδα ή ορισμένες μορφές νεοπλασιών.
Σκοπός Στην προσπάθεια εκτίμησης της παρουσίας ΣΠΚ για χρόνια νοσήματα, η
παρούσα διατριβή αποσκοπούσε στην εκτίμηση της συχνότητας εμφάνισης
(επιπολασμού) πολλαπλών ΣΠΚ σε άτομα ηλικίας 50+ ετών, από 11 χώρες της
Ευρώπης (μελέτη SHARE), ως προς: i) τα βασικά χαρακτηριστικά τους και ii) τη
συγκριτική κατανομή του επιπολασμού μεταξύ πληθυσμών-χωρών. Επιπλέον
μελετήθηκε η συσχέτισή τους με: iii) το επίπεδο της σωματικής και ψυχικής υγείας,
iv) τη χρήση προληπτικών υπηρεσιών υγείας και v) την υιοθέτηση τρόπων έκφρασης
θρησκευτικότητας και χρήσης προσευχής.
Πληθυσμός και μέθοδοι Χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα του 1ου κύματος (2004/05),
της διεθνούς μακροχρόνιας «Έρευνας για την Υγεία, Γήρανση και Σύνταξη στην
Ευρώπη» (Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe–SHARE), όπου
συμμετείχαν έντεκα χώρες: Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ελβετία,
Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία, Ολλανδία και Σουηδία. Η οργάνωση και ο συντονισμός της
έρευνας έγινε από το Ερευνητικό Ινστιτούτο του Mannheim (Γερμανία) σε
συνεργασία με &γτ0 διεπιστημονικές ομάδες εργασίας, στις οποίες περιλαμβάνεται και
ο Τομέας Κοινωνικής Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Το δείγμα μελέτης
αποτελείται από 26.743 άτομα ηλικίας 50+ ετών, που αντιστοιχούν σε πληθυσμό–
στόχο 105 εκατ. ατόμων και όπως αυτός καθορίζεται από τις σταθμίσεις επιλογής
αντιπροσωπευτικών εθνικών δειγμάτων. Ο ρυθμός ανταπόκρισης των συμμετεχόντων
κυμαινόταν από 73,7% (Ισπανία) έως 93,3% (Γαλλία). Μέσω σταθμισμένων
ερωτηματολογίων συλλέχθηκαν στοιχεία σχετικά με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά,
τη φυσική και ψυχική υγεία, τις συμπεριφορές κινδύνου κ.α. Οι ΣΠΚ αφορούσαν την
παρουσία στους συμμετέχοντες (1:παρουσία, 0:απουσία): του αυξημένου βάρους
σώματος (υπερβολικό βάρος ή/και παχυσαρκία), του καπνίσματος, της σωματικής
αδράνειας και της αυξημένης κατανάλωσης οινοπνεύματος. Η εμφάνιση πολλαπλών
ΣΠΚ καθορίστηκε από την άθροιση ή συγκέντρωση της παρουσίας τους ως 0, 1, 2, 3
ή και των 4 παραγόντων καθώς και την αυξημένη συγκέντρωση δύο ή περισσοτέρων
viii
(2+) παραγόντων ως πολλαπλή παρουσία. Επιπλέον, αξιοποιήθηκαν τα
κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά, η υπάρχουσα νοσηρότητα, η χρήση
προληπτικών υπηρεσιών υγείας και η έκφραση θρησκευτικότητας & χρήσης
προσευχής.
Στην ανάλυση χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα IBM-SPSS 21.0. Έγινε χρήση
σταθμίσεων όπου αντιμετωπίζονται ζητήματα ρυθμών ανταπόκρισης. Ο επιπολασμός
των ΣΠΚ με τα αντίστοιχα 95%ΔΕ εκτιμήθηκαν μέσω της διαδικασίας των
πολυσταδιακών σύνθετων δειγμάτων ή/και με τεχνικές bootstrap. Μέσω της
διαδικασίας σύνθετων δειγμάτων εφαρμόστηκαν πολυμεταβλητά μοντέλα
παλινδρόμησης, για τον προσδιορισμό ενδεχόμενων συσχετίσεων ή διαφορών. Στις
πληθυσμιακές συγκρίσεις, η απεικόνιση της συγκέντρωσης των πολλαπλών ΣΠΚ ως
προς τις χώρες, έγινε με τη μέθοδο της απλής ανάλυσης αντιστοιχιών.
Αποτελέσματα Το 71,2% των ατόμων ήταν σωματικά αδρανείς και το 59,8% είχαν
αυξημένο βάρος. Με πολλαπλή παρουσία (2+) ΣΠΚ βρέθηκαν περισσότερα από τα
μισά άτομα (53,4%), ενώ οι άνδρες είχαν υψηλότερο επιπολασμό έναντι των γυναικών
(58,5% έναντι 49,0%, p<0,001). Οι γυναίκες εμφάνισαν επίσης χαμηλότερο δείκτη
odds ratio για αυξημένη κατανάλωση οινοπνεύματος (0,16, p<0,001) και υψηλότερο
για σωματική αδράνεια (1,47, p<,001). Σημαντικά υψηλότερο μέσο αριθμό
συγκέντρωσης ΣΠΚ είχαν τα άτομα με μοναχική διαβίωση (p<0,001) και εκείνα με
λιγότερα χρόνια εκπαίδευσης (p<0,001).
Η συνδυαστική ομάδα των παραγόντων «αυξημένου βάρους σώματος & σωματικής
αδράνειας» εμφάνισε τον υψηλότερο επιπολασμό (35,4%), ενώ μεταξύ γεωγραφικών
περιοχών βρέθηκε με 39,7% στις νότιες χώρες (p<0,001). Η ομάδα «κάπνισμα &
αυξημένη κατανάλωση οινοπνεύματος» εμφάνισε τον υψηλότερο βαθμό ομαδοποίησης
αναμενόμενων (Observed) προς παρατηρούμενων (Expected) συχνοτήτων (O/E
ratio=2,44). Οι νότιες χώρες είχαν υψηλότερο μέσο αριθμό συγκέντρωσης ΣΠΚ
(p<0,05), ενώ με τον υψηλότερο επιπολασμό πολλαπλής παρουσίας ΣΠΚ (p<0,05)
βρέθηκαν η Ισπανία (61,6%) και η Ελλάδα (60,6%).
Στη σωματική και ψυχική τους υγεία, τα άτομα που ήταν σωματικά αδρανείς είχαν σε
σχέση με τα δραστήρια, υψηλότερο μέσο αριθμό χρόνιων νοσημάτων (1,33 έναντι
1,26, p=0,009) και εκείνα με αυξημένη κατανάλωση οινοπνεύματος υψηλότερο μέσο
δείκτη συμπτωματολογίας κατάθλιψης (2,84 έναντι 2,47, p=0,003). Τα άτομα με
πολλαπλή παρουσία ΣΠΚ είχαν και σημαντικά υψηλότερο δείκτη odds ratio για την
παρουσία 1+ νοσημάτων [άνδρες: 1,52 (95%ΔΕ:1,20-1,91), γυναίκες: 1,73
(95%ΔΕ:1,42-2,12)]. Επιπλέον, τα άτομα με 2+ ΣΠΚ βρέθηκαν σε σχέση με τα
υπόλοιπα, με σημαντικά υψηλότερο επιπολασμό «υψηλής αρτηριακής πίεσης ή
ix
υπέρτασης» (37,8% έναντι 28,2%, p<0,05). Μεταξύ συμμετεχόντων με 2+ ΣΠΚ, οι
Βέλγοι είχαν τον υψηλότερο μέσο αριθμό χρόνιων νόσων, λειτουργικών περιορισμών
και συμπτωμάτων.
Στη χρήση προληπτικών υπηρεσιών υγείας, οι συμμετέχοντες με αυξημένο βάρος
σώματος βρέθηκαν με χαμηλότερο δείκτη odds ratios για προληπτική επαφή με
οδοντίατρο/υγιεινολόγο δοντιών (0,75, p<0,05) ή να έχουν κάνει σιγμοειδοσκόπηση-
κολονοσκόπηση (0,70, p<0,05) και υψηλότερο στην παροχή συμβουλών από γενικό
γιατρό σε θέματα σωματικής άσκησης (1,56, p<0,05). Οι καπνιστές/στριες βρέθηκαν
με χαμηλότερο δείκτη odds ratio να έχουν κάνει μαστογραφία (0,76, p<0,05) ή
ανίχνευση λανθάνουσας αιμορραγίας στα κόπρανα (0,63, p<0,05). Ωστόσο, με
χαμηλότερη μέση βαθμολογία χρήσης προληπτικών υπηρεσιών υγείας, βρέθηκαν οι
συμμετέχοντες με αυξημένο βάρος σώματος (p=0,001), οι καπνιστές/στριες (p=0.001)
και εκείνο/ες με αυξημένη κατανάλωση οινοπνεύματος (p=0,008), ενώ η βαθμολογία
χρήσης δε διέφερε σημαντικά ως προς την ομαδοποίηση των ΣΠΚ (p=0,218). Μεταξύ
των ατόμων όλων των χωρών με πολλαπλή παρουσία ΣΠΚ, η χαμηλότερη μέση
βαθμολογία χρήσης προληπτικών υπηρεσιών με 28,0 βρέθηκε στους συμμετέχοντες
από την Ελλάδα (p<0,05).
Τέλος, μικρότερος επιπολασμός στη συνήθεια καπνίσματος βρέθηκε τόσο στους
άνδρες που προσεύχονταν «≥1 φορά/ημέρα», συγκριτικά με όσους δεν προσεύχονταν
(20,6% έναντι 29,4%, p<0,05), όσο και στις γυναίκες (13,1% έναντι 22,6%, p<0,05).
Συνολικά, η παρουσία πολλαπλών ΣΠΚ βρέθηκε να σχετίζεται αρνητικά με τη
θρησκευτική διδαχή που δέχθηκαν από τους γονείς τους (stand. beta=-0,048, p<0,001)
και θετικά με τη χαμηλή συχνότητα προσευχής (stand. beta=0,056, p<0,001).
Συμπεράσματα Ο επιπολασμός των ΣΠΚ για χρόνια νοσήματα ήταν αρκετά υψηλός
σε αυτό το δείγμα των Ευρωπαίων ηλικίας 50+ ετών, με σημαντικά υψηλότερη
παρουσία στις νότιες χώρες. Μεμονωμένα ή σε ομάδες, οι ΣΠΚ παρατηρείται να
σχετίζονται με δείκτες της σωματικής και ψυχικής υγείας, ενώ αποτελούν
ανασταλτικό παράγοντα στη χρήση προληπτικών υπηρεσιών υγείας. Η παρουσία των
ΣΠΚ μειώνεται με άλλους προστατευτικούς παράγοντες, όπως η κοινή συμβίωση, το
υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης ή με μορφές αυστηροποιημένων συμπεριφορικών
προτύπων όπως η έκφραση θρησκευτικότητας και χρήση προσευχής. Τα ευρήματα της
παρούσας μελέτης μπορούν να βοηθήσουν τους επαγγελματίες υγείας στο σχεδιασμό
εθνικών προγραμμάτων πρωτογενούς πρόληψης, προκειμένου να μειωθεί η υιοθέτηση
και η παρουσία ΣΠΚ, συμβάλλοντας έτσι στην προαγωγή της υγείας των πληθυσμών.
(EL)
Background Behavioral risk factors (BRFs) refer to lifestyle habits such as smoking,
physical inactivity, risky alcohol consumption and high body weight. Individually or
in clusters, they contribute cumulatively to the development of non-communicable
diseases and especially to cardiovascular disease, diabetes mellitus, chronic
obstructive pulmonary disease, arthritis and certain types of cancer.
Aim The aim of this study was to assess the prevalence of individual BRFs and
multiple BRFs in adults, aged 50+ from eleven European countries (SHARE study),
according to i) their basic characteristics and ii) the potential differences in BRF
accumulation between the different countries/regions. Moreover, we assessed the
association of BRF presence with: iii) physical and mental health status, iv) preventive
health services utilization and v) religious and spiritual beliefs.
Subjects and methods We used a subset of data from the 1st wave (2004/5) of the
“Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe” (SHARE), from eleven
European countries: Austria, Belgium, Denmark, France, Germany, Greece, Italy,
Netherlands, Spain, Sweden and Switzerland. The SHARE Survey is organized and
coordinated by Mannheim Research Institute for the Economics of Ageing (MEA,
Germany), in collaboration with >60 research teams, including the Faculty of Social
Medicine of the University of Crete. The selected sample in the current study
consisted of 26,743 individuals aged 50+ years, and corresponds to a target estimated
population of 105 million. The studied population was selected according to the
complex multistage stratification design in order to be representative of the European
population aged over 50 years. Response rates ranged from 73.7% (Spain) to 93.3%
(France). Validated questionnaires were used that assessed demographic
characteristics, physical and mental health, social activities, behavioral risks etc. The
prevalence of four BRFs (1: presence, 0: absence) in adults was also assessed as the
presence of high body weight (overweight/obese), smoking, physical inactivity and
risky alcohol consumption. For the estimation of the prevalence of BRFs accumulation
(multiple clustering), an average clustering or mean factors, score was calculated by
adding up the number of individual BRFs, whereas the accumulation of 2+ risk factors
was considered to be an indication of increased risk for chronic diseases. Moreover,
we used participants’ social and demographic characteristics, their morbidity status,
their utilization of preventive health services and their religious and spiritual beliefs.
xi
Data were analyzed using the IBM-SPSS v21.0. Weights were applied according to
the complex sampling design of the study, reflecting non-responses and stratification
design. The prevalence of BRFs and the respective 95% confidence intervals (95%
CIs) were estimated according to the complex sampling design and/or by bootstrap
techniques. Throughout the complex samples procedure, multivariate regression
models were applied, estimating differences and relationships. Moreover, in regional
differences, simple correspondence analysis was used to graphically illustrate the
accumulation of BRFs in the eleven participating countries.
Results In total, 71.2% of participants were physically inactive, while 59.8% had high
body weight. 53.4% had 2+ MBRFs, while males presented higher prevalence of
BRFs clusters than females (58.5% vs. 49.0%, p<0.001). Females displayed lower
odds of increased alcohol consumption (OR=0.16, p<0.001) and higher odds of
physical inactivity (OR=1.47, p<0.001) than males. Participants who lived alone,
compared to those living with a partner, and those with more, compared to fewer
education years, exhibited a significantly higher and lower, respectively, mean BRFs
score (p<0.001).
The cluster of ‘high body weight and physical inactivity’ had the highest prevalence of
BRFs (35.4%), with higher prevalence in Southern Europe (p<0.05). The ‘smoking
and alcohol consumption’ cluster presented the greatest degree of multiple BRF
clustering (observed to expected ratio=2.44). Participants from Southern European
countries had a higher mean number of BRFs (p<0.05), whereas the highest
prevalence of clustering (2+ BRFs) was observed in Spain (61.65) and Greece (60.6%)
(p<0.05).
With regards to physical and mental health status, physically inactive adults had, in
comparison to their counterparts, a higher mean number of conditions (1.33 vs. 1.26,
p=0.009), whereas risky drinkers had a higher mean score in the depression scale (2.84
vs. 2.47, p=0.003). Adults with 2+ BRFs had significantly higher odds of having 1+
condition (males:1.52; 95%CI,1.20-1.91, females:1.73; 95%CI,1.42-2.12), compared
to those with 0-1 BRFs. Adults with 2+ BRFs also had significantly higher prevalence
of ‘high blood pressure or hypertension’ (37.8%; 95%CI,36.4-39.1; vs. 28.2%;
95%CI,26.9-29.6). Among participants presenting with 2+ BRFs, Belgian adults had
the highest mean number of chronic diseases and/or functional limitations and
symptoms.
xii
With regards to preventive health services utilization (PHSU), adults with high body
weight had a lower odds ratio for seeing a dentist/dental hygienist (0.75, p<0.05) or
having sigmoidoscopy-colonoscopy (0.70, p<0.05) and higher odds of receiving
advice by a general practitioner (GP) to get regular exercise (1.56, p<0.05). Smokers
had lower odds of having a mammogram (0.76, p<0.05) or detecting hidden blood in
stool (0.63, p<0.05). Adults with high body weight (p=0.001), smokers (p=0.001) and
risky drinkers (p=0.008) had a lower mean score of PHSU, while the PHSU score did
not differ according to clustering of the BRFs (p=0.218). Among adults with 2+ BRFs
from all participating countries, the lowest mean score of PHSU was found in Greece
with 28.0 (p<0.05).
Finally, and with regards to prayer use, lower prevalence of smoking was found in
males (20.6% vs. 29.4%, p<0.05), as well as in females (13.1% vs. 22.6%, p7lt;0.05)
who prayed ‘≥1 time/day’, compared to those who never prayed. Categorical
regression analysis revealed that the presence of 2+ BRFs was negatively associated
with religious education (standardized beta=-0.048, p<0.001) and positively with low
frequency of prayer use (standardized beta=0.056, p7lt0.001).
Conclusion The prevalence of BRFs for chronic diseases was considerably high in
this sample of European adults, and higher in Southern European countries.
Individually or in clusters, BRFs were related with indexes of physical and mental
health, whereas they seem to contribute to less preventive health services utilization.
Nevertheless, a lower presence of BRFs is associated with the presence of co-habiting,
higher education levels or religious and spiritual beliefs. These findings can be used
for the design of multi-ethnic primary healthcare programs by health professionals, in
order to reduce the adoption and prevalence of BRFs, thus contributing to health
promotion at the population level.
(EN)
