Η διεγερσιτοξικότητα είναι μια άμεση συνέπεια της αμφιβληστροειδικής ισχαιμίας η
οποία μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη σοβαρών αμφιβληστροειδοπαθειών όπως είναι η
διαβητική αμφιβληστροειδοπάθεια και η γεροντική εκφύλιση της ωχράς κηλίδας (Lipton και
Rosenberg, 1994˙ Campochiaro, 2000˙ Osborne και συν., 2004˙ Grant και συν., 2005). Οι
θεραπείες που χρησιμοποιούνται σήμερα για τις ισχαιμικές αμφιβληστροειδοπάθειες
περιλαμβάνουν θεραπείες με laser αλλά και φαρμακολογικές προσεγγίσεις που στοχεύουν στην
καταπολέμηση της νεοαγγείωσης αλλά όχι και του κυτταρικού θανάτου που παρατηρείται κατά
τις ισχαιμικές αμφιβληστροειδοπάθειες. Για τη διατήρηση της όρασης είναι επιτακτική η
ανάγκη εύρεσης νέων θεραπευτικών στόχων, που σε συνδυασμό με τις ήδη εφαρμοζόμενες
θεραπείες θα μπορούσαν να οδηγήσουν στη δημιουργία πιο αποτελεσματικών θεραπευτικών
σχημάτων.
Στόχος της παρούσας διατριβής ήταν η διερεύνηση των νευροπροστατευτικών δράσεων
των ενδογενών [2-αραχιδονοϋλαιθανολαμίνη (2-arachidonoylethanolamine, ΑΕΑ,
anandamide, ανανδαμίδιο) και 2-αραχιδονοϋλγλυκερόλη (2-arachidonoylglycerol, 2-AG)],
συνθετικών κανναβινοειδών (MethAEA και HU-210), καθώς και των αναστολέων των
ενζύμων μεταβολισμού των ενδοκανναβινοειδών, έναντι του κυτταρικού θανάτου, σε ένα in
vivo μοντέλο AMPA διεγερσιτοξικότητας σε αμφιβληστροειδή τρωκτικών, καθώς και των
μηχανισμών που εμπλέκονται σε αυτές τις δράσεις.
Χρησιμοποιήθηκε το in vivo μοντέλο της AMPA διεγερσιτοξικότητας (Kiagiadaki και
Thermos, 2008) στον αμφιβληστροειδή επίμυος και μελετήθηκαν οι νευροπροστατευτικές
δράσεις των συνθετικών HU-210 και MethAEA καθώς και των ενδογενών κανναβινοειδών
AEA και 2-AG. Τα κανναβινοειδή συν-χορηγήθηκαν ενδοϋαλοειδικά μαζί με AMPA,
εικοσιτέσσερις (24) ώρες μετά τη χορήγηση του AMPA τα ζώα θανατώθηκαν και οι
αμφιβληστροειδείς τους προετοιμάστηκαν για ανοσοϊστοχημικές μελέτες ή μελέτες
ανοσοαποτύπωσης.
Το AMPA προκάλεσε ραγδαία μείωση των χολινεργικών και bNOS ανοσοδραστικών
κυττάρων συγκριτικά με τους ιστούς ελέγχου, ενώ τα κανναβινοειδή παρείχαν νευροπροστασία
έναντι της AMPA διεγερσιτοξικότητας, αυξάνοντας στατιστικώς σημαντικά τoν αριθμό των
παραπάνω κυττάρων συγκριτικά με τους ιστούς που έλαβαν AMPA. Οι νευροτοξικές δράσεις
του AMPA και οι νευροπροστατευτικές δράσεις των κανναβινοειδών επιβεβαιώθηκαν με τη
χρήση της χρώσης TUNEL. Περαιτέρω μελέτες έδειξαν ότι ο κυτταρικός θάνατος που
παρατηρήθηκε ήταν ανεξάρτητος της ενεργοποίησης της κασπάσης-3.
Για τη μελέτη της εμπλοκής των CB1 και CB2 υποδοχέων στις νευροπροστατευτικές
δράσεις των κανναβινοειδών χρησιμοποιήθηκε μια σειρά από διαφορετικές προσεγγίσεις
(χρήση ανταγωνιστών των CB1 και CB2 υποδοχέων, μελέτες δέσμευσης, μελέτες της
νευροπροστατευτικής δράσης του CB2 αγωνιστή JWH015, μελέτες RT-PCR αλλά και μελέτες
σε CB1-/- και CB2-/- μύες), τα αποτελέσματα των οποίων μας οδήγησαν στην υπόθεση ότι ο
CB1 α λλά ό χι ο CB2 υποδοχέας εμπλέκεται στη νευροπροστασία που παρατηρήθηκε στην
παρούσα μελέτη.
Μελετήθηκε επίσης η εμπλοκή του TRPV1 υποδοχέα των βανιλλοειδών στις
νευροπροστατευτικές δράσεις των κανναβινοειδών με χρήση του ανταγωνιστή (capsazepine)
και του αγωνιστή (capsaicin) του TRPV1 υποδοχέα και φάνηκε ότι ο εν λόγω υποδοχέας δεν
εμπλέκεται στις δράσεις των κανναβινοειδών που παρατηρούνται στην παρούσα μελέτη.
Επόμενο βήμα ήταν η μελέτη της εμπλοκής των σηματοδοτικών μονοπατιών PI3K/Akt
και MEK/ERK1/2 στις νευροπροστατευτικές δράσεις των κανναβινοειδών. Μελέτες
ανοσοαποτύπωσης καθώς και η χρήση του PI3K/Akt αναστολέα wortmannin αλλά και
διαγονιδιακών Akt2-/-μυών υποστήριξαν την εμπλοκή του PI3K/Akt ή/και MEK/ERK1/2 στις
νευροπροστατευτικές δράσεις των κανναβινοειδών. Συγκεκριμένα το σηματοδοτικό μονοπάτι
Περίληψη 122
PI3K/Akt φαίνεται να εμπλέκεται στις δράσεις των ΑΕΑ, 2-AG και HU-210, ενώ το μονοπάτι
MEK/ERK1/2 φαίνεται να εμπλέκεται στις δράσεις των ΑΕΑ, 2-AG, αλλά όχι του HU-210.
Πέραν της εξωγενούς χορήγησης των ενδοκανναβινοειδών ΑΕΑ και 2-AG, έμμεσος
τρόπος αύξησης των επιπέδων τους στη σύναψη είναι και η αναστολή της αποικοδόμησης τους
μέσω αναστολέων των ενζύμων που ευθύνονται για τον καταβολισμό τους [υδρολάση των
αμιδίων των λιπαρών οξέων (Fatty Acid Amide Hydrolase, FAAH) και λιπάσης της
μονοακύλογλυκερόλης (MonoacylGlycerol Lipase, MGL)], αντίστοιχα. Στην παρούσα μελέτη
ερευνήσαμε την πιθανή νευροπροστατευτική δράση του αναστολέα της FAAH (AM6642) και
ενός διπλού αναστολέα των FAAH και MGL (AM9928), ως νέους θεραπευτικούς στόχους. Οι
δύο αναστολείς συν-χορηγούμενοι με AMPA παρείχαν προστασία στον ιστό με τον ΑΜ9928
να δρα πιο αποτελεσματικά. Η νευροπροστατευτική δράση των δύο αναστολέων αναστάλθηκε
παρουσία του CB1 ανταγωνιστή AM251.
Για την περαιτέρω αύξηση των επιπέδων των κανναβινοειδών στη σύναψη συν-
χορηγήθηκε AMPA με AM6642 ή AM9928 και HU-210, AEA, MethAEA ή 2-AG και
μελετήθηκε η ενδεχόμενη νευροπροστατευτική τους δράση. H παρουσία εξωγενώς
χορηγούμενων κανναβινοειδών αναίρεσε τη νευροπροστατευτική δράση των AM6642 και
AM9928, με μοναδική εξαίρεση τη συν-χορήγηση AMPA + MethAEA + AM6642. Η μείωση
που παρατηρήθηκε πιθανόν να οφείλεται σε μειο-ρύθμιση (down regulation) του CB1
υποδοχέα καθώς υπάρχουν δεδομένα που υποστηρίζουν την απευαισθητοποίησή του CB1 και
μειορύθμιση του μετά από παρατεταμένη αναστολή του ενζύμου MGL (Schlosburg και συν.,
2010). Το γεγονός ότι η MethAEA δε μείωσε τη νευροπροστατευτική δράση του ΑΜ6642
πιθανώς οφείλεται στο ότι η MethAEA είναι ένα μεταβολικά σταθερό μόριο που δεν
καταβολίζεται από την FAAH (Abadji και συν., 1994). Το δεύτερο συνθετικό κανναβινοειδές
που χρησιμοποιήθηκε (HU-210) συμπεριφέρθηκε μιμούμενο τα ενδογενή κανναβινοειδή και
αναίρεσε τις νευροπροστατευτικές δράσεις των ΑΜ6642 και ΑΜ9928. Ωστόσο, δεδομένου ότι
δεν υπάρχουν δεδομένα για τον μηχανισμό καταβολισμού του HU-210 δε μπορούμε να
σχολιάσουμε τον τρόπο δράσης του HU-210 στη μείωση των νευροπροστατευτικών δράσεων
των αναστολέων μεταβολισμού των ενδοκανναβινοειδών.
Συμπερασματικά, τα αποτελέσματα της παρούσας διατριβής συνηγορούν υπέρ του
νευροπροστατευτικού ρόλου του κανναβινοειδικού συστήματος έναντι της AMPA
διεγερσιτοξικότητας στον αμφιβληστροειδή τρωκτικών. Τα κανναβινοειδή παρείχαν
προστασία έναντι της AMPA διεγερσιτοξικότητας μέσω ενεργοποίησης του CB1 υποδοχέα και
των σηματοδοτικών μονοπατιών PI3K/Akt ή/και ERK1/2. Η μελέτη της εμπλοκής
αποπτωτικών μηχανισμών ανέδειξε ότι η ενεργοποίηση της κασπάσης-3 δεν εμπλέκεται στον
κυτταρικό θάνατο που παρατηρείται μετά τη χορήγηση AMPA, γεγονός το οποίο απαιτεί
περαιτέρω μελέτη. Η αναστολή των ενζύμων καταβολισμού των ενδοκανναβινοειδών φάνηκε
εξίσου αποτελεσματική με την εξωγενή χορήγηση κανναβινοειδών στην παροχή
νευροπροστασίας στον ιστό. Ωστόσο, παρουσία εξωγενώς χορηγούμενων κανναβινοειδών, οι
αναστολείς των ενζύμων καταβολισμού των ενδοκανναβινοειδών δεν παρείχαν
νευροπροστατευτική δράση, γεγονός το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης.
Τα ευρήματα της παρούσας μελέτης συνηγορούν υπέρ του ότι το κανναβινοειδικό
σύστημα μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην φυσιολογία και παθοφυσιολογία του
αμφιβληστροειδούς και αποτελεί έναν σημαντικό νευροπροστατευτικό στόχο για τη
δημιουργία αποτελεσματικότερων σχημάτων που θα στοχεύουν στη θεραπεία σοβαρών
αμφιβληστροειδοπαθειών.
(EL)
Retinal ischemia leads to neovascularization and excitotoxicity (cell death) both of
which can lead to the development of very severe retinopathies, such as diabetic retinopathy
and age related macular degeneration (Lipton and Rosenberg, 1994; Campochiaro, 2000;
Osborne et al., 2004; Grant et al., 2005), that often result in poor visual acuity and blindness.
Surgical and new pharmacological approaches are available to target the neovascular
component of ischemia induced retinopathies but not the neurodegenerative component. In
order to preserve vision both components must be treated. Therefore, it is mandatory to
establish new pharmacological targets for the treatment of the neurodegenerative component.
The main aim of the present study was to investigate whether the endocannabinoid
system may serve as an efficacious therapeutic target for the treatment of neurodegenerative
retinal disease. Specifically, the neuroprotective actions of the endocannabinoids AEA (Narachidonoylethanolamine,
anandamide) and 2-AG (2-arachidonoylglycerol) and synthetic
cannabinoids MethAEA (Methanandamide) and HU-210 were studied, as well as the
neuroprotective actions of the inhibitors of the enzymes responsible for the metabolism of the
endocannabinoids. In addition, the involvement of the cannabinoid CB1 and CB2 receptors and
the TRPV1 vallinoid receptor in the neuroprotective actions of endo- and synthetic
cannabinoids, as well as the downstream signaling pathways leading to their putative
neuroprotective effects were also investigated.
We employed the in vivo AMPA model of retinal excitotoxicity, previously developed
in our laboratory (Kiagiadaki and Thermos, 2008) and we investigated the neuroprotective
actions of the synthetic HU-210 and MethAEA and the endogenous cannabinoids AEA and 2-
AG. Cannabinoids were intravitreally injected with AMPA (42nmoles/eye) and 24 hours post
injection, the animals were euthanized and their retinas were prepared for
immunohistochemical studies or western blot analysis.
AMPA caused a reduction of bNOS (brain nitric oxide synthase) and ChAT (choline
acetyltransferase) immunoreactive neurons compared to the control tissues and the
cannabinoids afforded neuroprotection against AMPA excitotoxicity, increasing the number of
bNOS and ChAT immunoreactive cells compared to the AMPA treated tissues. The toxic
effects of AMPA and the neuroprotective actions of cannabinoids were also substantiated by
the TUNEL assay. Additional studies revealed that the cell death observed in the presence of
AMPA does not involve activation of the apoptosis mediator caspase-3.
To investigate the involvement of CB1 and CB2 receptors in the neuroprotection, we
performed a series of studies, namely the intravitreal co-injection of cannabinoid receptor
antagonists with AMPA and cannabinoids, radioligand binding studies, study of the
neuroprotective actions of the CB2 selective agonist JWH015, RT-PCR and studies in CB1-/-
andCB2-/- mice, which revealed that the CB1 but not the CB2 receptor is involved in the
neuroprotective actions of cannabinoids. We also performed pharmacological studies to assess
the involvement of the TRPV1 vallinoid receptor in the cannabinoids’ neuroprotective actions.
The data obtained from these studies revealed that the TRPV1 receptor, is not involved in the
neuroprotective actions of cannabinoids in the vivo retinal model of AMPA excitotoxicity.
Having assessed the neuroprotective properties of the cannabinoids in the AMPA model
of excitotoxicity in the retina and the involvement of the CB1 cannabinoid receptor in their
actions, we subsequently investigated the signaling pathways that lead to the neuroprotection.
We performed western blot analysis against phosphorylated and total forms of the PI3K/Akt
and MEK/ERK1/2 kinases, functional studies using the PI3K/Akt inhibitor wortmannin and
neuroprotection studies in Akt2-/- mice. The data obtained suggested the involvement of
PI3K/Akt and/or MEK/ERK1/2 signaling pathways in the neuroprotection afforded by the
cannabinoids. Specifically, the PI3K/Akt signaling pathway seems to be involved in the
Abstract 124
neuroprotective actions of ΑΕΑ, 2-AG and HU-210, while the MEK/ERK1/2 pathway is
involved in the neuroprotective actions of ΑΕΑ and 2-AG, but not those of HU-210.
Besides the direct activation of cannabinoid receptors with specific agonists,
cannabinergic signaling can also be modulated through inhibition of endocannabinoid
metabolism. Therefore, we examined the putative neuroprotective actions of the inhibitors of
the two metabolic enzymes of AEA and 2-AG (Fatty Acid Amide Hydrolase, FAAH and
Monoacylglycerol lipase, MGL for AEA and 2-AG, respectively), to substantiate whether these
inhibitors could provide a new therapeutic target for the treatment of retinal disease. We
performed experiments employing a FAAH inhibitor (AM6642), which inhibits the degradation
of AEA and a dual FAAH/MGL inhibitor (AM9928), which inhibits the degradation of both
AEA and 2-AG. These compounds afforded neuroprotection when co-injected with AMPA,
with AM9928 affording greater neuroprotection than AM6642.The neuroprotective actions of
the two inhibitors were reversed in the presence of the CB1 receptor antagonist AM251.
Subsequently, we co-injected the above mentioned enzyme inhibitors with AMPA plus
endogenous and synthetic cannabinoids to examine if the neuroprotective effects could be
increased due to the elevation of endocannabinoid levels in the synapse and the exogenously
added agents. Both the FAAH and the FAAH/MGL inhibitors failed to afford neuroprotection
in the presence of exogenously applied cannabinoids. These results suggest that blockade of
endocannabinoids’ degradation protects the retina from the AMPA insults. However, the coadministration
of the enzyme inhibitors and exogenously administered endocannabinoids did
not have an additive effect, probably due to desensitization and downregulation of CB1 receptor
(Schlosburget al., 2010). This tenet must be investigated further. MethAEA, a metabolically
stable analogue of AEA that is metabolized by pathways independent of FAAH, did not alter
the neuroprotective action of AM6642 (Abadji et al., 1994). The second synthetic cannabinoid
employed (HU-210) reversed the neuroprotective actions of both AM6642 and AM9928. Since
there are no reports in the literature regarding the metabolic pathways of HU-210, one cannot
make any hypotheses regarding HU-210’s actions.
The data obtained from the present study suggest that endogenous and synthetic
cannabinoids protect the retina from AMPA excitotoxicity, via activation of the CB1, but not
CB2 or TRPV1 receptors, with the involvement of the PI3K/Akt and/or MEK/ERK1/2
signaling pathways. Inhibition of the enzymes that metabolize the endocannabinoids also
afforded neuroprotection, yet the co-administration of exogenous endocannabinoids leads to its
attenuation.
In conclusion, the present study revealed an important role for the endocannabinoid
system in the physiology and pathophysiology of the retina. This system could provide an
important therapeutic target for the development of more efficacious therapeutics for the
treatment of retinopathies whose pathophysiology involves excitotoxic insults.
(EN)
