Η νόσος του Hansen, πιο γνωστή στην ιστορία ως λέπρα, είναι μια χρόνια
κοκκιωματώδης νόσος που προσβάλλει το δέρμα, το νευρικό ιστό, τους βλεννογόνους
και τους οφθαλμούς. Σήμερα, είναι γνωστό ότι αιτία της νόσου είναι το
Mycobacterium leprae και ότι για την μετάδοσή του απαιτείται μακροχρόνια επαφή
με τις ρινικές και αναπνευστικές εκκρίσεις μολυσμένου αθεράπευτου ατόμου. Αν και
οι πρώτες εστίες λέπρας καταγράφονται νωρίς στην αρχαία ιστορία στις περιοχές της
Ινδίας και της Κίνας, η αναγνώριση του μυκοβακτηριδίου ως η αιτία της νόσου
καθυστέρησε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, οπότε και ανακαλύφθηκε από τον G.A.
Hansen. Η είσοδος της λέπρας στον ελλαδικό χώρο υποστηρίζεται ότι έγινε τον 4ο
αιώνα πΧ., όταν τα στρατεύματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου καθώς επιστρέφουν από
την Ασία φέρουν μαζί τους και τη νόσο. Η ασθένεια την περίοδο εκείνη ήταν γνωστή
υπό τον ελληνικό όρο «ελεφαντίασις». Λόγω της φύσης της ασθένειας και των
δυσμορφιών που προκαλεί από νωρίς είχε συνδεθεί με μια θεοκρατική αντίληψη περί
αμαρτίας και τη θεωρία του μιάσματος. Κατά τον Μεσαίωνα η λέπρα άνθισε στην
Ευρώπη και οι λεπροί εξακολουθούσαν να θεωρούνται αμαρτωλοί και κοινωνικά
ανήθικοι. Η εκκλησία ίδρυσε τα πρώτα λεπροκομεία που λειτουργούσαν περισσότερο
ως χώροι φιλοξενίας των αμαρτωλών παρά ως χώροι παροχής ιατρικής φροντίδας. Η
εμφάνιση της λέπρας στην Ευρώπη στις αρχές του Μεσαίωνα ταυτίστηκε με ένα
συνδυασμό επιστημονικών αντιλήψεων μαζί με διατροφικές συνήθειες και με τις
πολιτισμικές πρακτικές των φτωχών κυρίως κοινωνικών ομάδων του πληθυσμού.
Προοδευτικά από τον 19ο αιώνα και μετά την ανακάλυψη του μυκοβακτηριδίου από
τον Hansen, το 1873, η νόσος αρχίζει να αντιμετωπίζεται ως ιατρικό ζήτημα. Η Νορβηγία που γνωρίζει μεγάλο πρόβλημα εκείνη την περίοδο αντιμετωπίζει τη νόσο
με την εφαρμογή ενός παλαιού μέτρου, αυτού της απομόνωσης των ασθενών σε
λεπροκομεία. Η επιτυχία αυτού του μέτρου οδηγεί στην πραγματοποίηση του 1ου
Διεθνούς Συνεδρίου Λέπρας το 1897 στο Βερολίνο και στην έκδοση συστάσεων για
υποχρεωτική απομόνωση των ασθενών σε λεπροκομεία ως μέτρο αντιμετώπισης της
νόσου.
Μεθοδολογία
Η παρούσα μελέτη εντάσσεται κυρίως στο γνωστικό πεδίο του τομέα της ιστορίας της
ιατρικής. Μεθοδολογικά έχει το χαρακτήρα ανασκόπησης της βιβλιογραφίας σχετικά
με τη νόσο του Hansen και την απομόνωση ως μέτρο πρόληψης της νόσου καθώς και
τις άλλες ιατρικές πρακτικές που εφαρμόστηκαν στην Ελλάδα κατά τον 20ο αιώνα.
Για την ανεύρεση της αναγκαίας βιβλιογραφίας έγινε αναζήτηση τόσο σε
ηλεκτρονικές ιστοσελίδες, όσο και σε αρχεία μεγάλων βιβλιοθηκών. Επίσης,
σημαντικό μέρος της εργασίας βασίζεται σε αρχειακό υλικό της υπό μελέτη εποχής.
Αποτελέσματα
Στην Ελλάδα η νόσος τον 19ο και 20ο αιώνα δραστηριοποιήθηκε κυρίως στη
γεωγραφική περιοχή της Κρήτης. Μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα η Κρήτη
βρίσκονταν υπό Οθωμανική κατοχή. Η νόσος αντιμετωπίζονταν ως κληρονομικής
αιτιολογίας και οι ασθενείς απομονώνονταν με τις οικογένειες τους σε περιοχές εκτός
των τειχών των πόλεων , τα «Μεσκηνοχώρια», προς αποφυγή της επιμειξίας με τον
υγιή πληθυσμό. Στις αρχές του 20ου αιώνα και ενώ επικρατούσε διχογνωμία στον
επιστημονικό κόσμο σχετικά με την κληρονομικότητα ή τη μολυσματική μετάδοση
της λέπρας αποφασίζεται η υποχρεωτική απομόνωση των χανσενικών σε
λεπροκομεία. Το μέτρο της απομόνωσης αποτελούσε κοινή πρακτική για την
αντιμετώπιση λοιμωδών παραγόντων από τους μέσους χρόνους κατά την περίοδο της
επιδημίας της πανώλης στην Ευρώπη. Τρία μεγάλα λεπροκομεία ιδρύονται στην
Ελλάδα: της Σπιναλόγκας, της Χίου και της Σάμου. Την ίδρυση και λειτουργία των
λεπροκομείων διέπουν κανόνες αυστηρού αποκλεισμού των ασθενών από την
κοινωνία, απαγόρευσης της επαφής με υγιείς, απολύμανσης όλων των αντικειμένων
που εξέρχονται από τα λεπροκομεία και αυστηρής δίαιτας. Η παροχή ιατρικής
φροντίδας και η χορήγηση φαρμακευτικών σκευασμάτων σε αυτά είναι περιορισμένη. Οι πρώτες προσπάθειες ιατρικοποίησης των λεπροκομείων συντελούνται στα τέλη
της δεκαετίας του 1920, οπότε και εισάγονται οι πρώτες υποσχόμενες θεραπείες με
έλαιο ινδοκάρπου και των αιθυλικών εστέρων του ελαίου. Οι σουλφόνες που
αποτελούν την οριστική και αποτελεσματική θεραπεία της νόσου ανακαλύπτονται τη
δεκαετία του 1940 από το δόκτωρ Faget, όμως μεσολαβούν περίπου 20 χρόνια από
την αρχική χρήση τους για να πειστεί ο ιατρικός κόσμος σχετικά με την
αποτελεσματικότητα του φαρμάκου και να ληφθεί η απόφαση παύσης της
λειτουργίας των λεπροκομείων. Οι εναπομείναντες ασθενείς με μεταδοτική μορφή
νόσου μεταφέρονται στον Αντιλεπρικό Σταθμό Αθηνών, που λειτουργούσε ήδη ως
θεραπευτήριο από το 1929.
Συζήτηση
Το μέτρο της απομόνωσης και της καραντίνας ως τρόποι αντιμετώπισης λοιμωδών
νοσημάτων εφαρμόστηκε πολλές φορές από την ιατρική κοινότητα. Οι διαφωνίες
μεταξύ των επιστημόνων σχετικά με τον βαθμό μεταδοτικότητας και την
κληρονομικότητα της νόσου, η απουσία αποτελεσματικής θεραπείας ενάντια στην
ασθένεια, οι προκαταλήψεις σχετικά με τη νόσο που υπήρξαν βαθιά χαραγμένες στο
κοινωνικό ασυνείδητο και οι διεθνείς οδηγίες σχετικά με την υποχρεωτική
απομόνωση των ασθενών ευνόησαν την εφαρμογή του μέτρου της απομόνωσης στα
λεπροκομεία σε αυστηρότερη μορφή από εκείνη που είχε εφαρμοστεί μέχρι τότε για
άλλα λοιμώδη αίτια. Η πολυχημειοθεραπεία με δαψόνη-ριφαμπικίνη-κλοφαζιμίνη για
τα ανθεκτικά στελέχη του μυκοβακτηριδίου, η κατάργηση των λεπροκομείων, η
αστικοποίηση της χώρας και το μοντέλο της πυρηνικής οικογένειας οδήγησαν στη
σταδιακή εξάλειψη της νόσου από τον ελληνικό χώρο. Προοδευτικά και ο κοινωνικός
στιγματισμός εξασθένισε.
Συμπέρασμα
Τελικά το μέτρο της απομόνωσης όπως εφαρμόστηκε στην περίπτωση της λέπρας
στην Ελλάδα θα μπορούσε να θεωρηθεί από ορισμένους ως επιτυχημένη προσπάθεια
στην αντιμετώπιση της νόσου μιας και οδήγησε στη σταδιακή μείωση του αριθμού
των ασθενών και από άλλους ως αποτυχία αφού μόνο όταν εφαρμόστηκε η
κατάλληλη θεραπεία η νόσος άρχισε να εξαλείφεται. Αναμφίβολα η απομόνωση των
χανσενικών στα λεπροκομεία με τον πλήρη αποκλεισμό τους από την κοινωνία μετέτρεψε τα λεπροκομεία σε ιδρύματα εγκλεισμού και οδήγησε τους ασθενείς σε
κοινωνικό στιγματισμό που διήρκησε χρόνια μετά την «απελευθέρωσή» τους από
αυτά. Παράλληλα, όμως δεν μπορεί να αμφισβητηθεί και η προσφορά του μέτρου της
καραντίνας σε ασθένειες στις οποίες υπάρχουν επιστημονικά κενά. Σήμερα, στην
Ελλάδα δεν καταγράφονται νέα κρούσματα νόσου. Η ασθένεια θεωρείται τροπική και
το 95% του παγκόσμιου πληθυσμού έχει αναπτύξει φυσική ανοσία σε αυτή.
(EL)
Introduction
Hansen’s disease most commonly known as Leprosy is a slowly progressive, chronic
granulomatous disease, which predominantly affects the skin, peripheral nerves and
the mucous membrane of the upper respiratory tract and oral cavity, caused by
Mycobacterium leprae. In order to be transmitted, it is necessary a prolonged, close
contact with someone with untreated disease over many months or even years. The
first 2 clusters of leprosy were found in India and China in 1600 B.C – 400 B.C.
century, but it was not until the end of the 19th century A.D. that physician Gerhard
Armauer Hansen discovered Mycobacterium leprae as the cause of the disease. It is
believed to have been introduced into Europe by Greek soldiers returning from the
Indian campaign of Alexander the Great. From Greece, the disease is thought to have
spread around the Mediterranean basin. At that time the disease was known with the
Greek term “elephantiasis”. Since the ancient times, due to the unknown origin of the
disease and the physical deformities caused by it, leprosy was synonymous to
“madness” and “sin”. Leprosy ravaged across Europe for centuries, and from 10th to
14th century, there was leprosy pandemic in West Europe. In the medieval times,
people with leprosy were to be found around towns where they would beggar. Church
gave them shelter, but they were held in and had to live by the rules of the monastic
order. During that period the conception of Leprosy was a combination of medical
knowledge, unbalanced dietary conditions and the cultural practices of the lower
classes. Gradually and especially after the discovery of Mycobacterium Leprae as the
cause of the disease in 1873 Hansen’s disease considered as a medical problem that
had to be solved. During the period 1850-1900 AC, a Norwegian city named Bergen,
was known as the “capital of leprae”. Considering the nature of the disease and its
infectiousness, the First Leprosy Conference was held in Berlin in 1897 and the international guideline of mandatory isolation of the diseased was determined as a
prevention measure throughout Europe.
Methods
The present thesis is classified mainly in the field of the History of Medicine.
Methodologically, it has the character of a review study on Hansen's disease and
isolation, as a prevention measure, as it was implemented in Greece during the 20th
century. In order to seek the necessary bibliography, search was made both on
medical websites and in archives of different libraries. Also, a great amount of this
study is based on archival material of the under study period.
Results
In Greece the regional unit of Crete suffered the most from Leprosy. Until the end of
the 19th century Crete was under the Ottoman’s Occupation and the disease believed
that it was due to hereditary predisposition. Thus, the diseased people were ostracized
to live with their families outside of the cities’ walls. Those geographical areas are
known as “Meskinohoria”. In Greece at the beginning of the 20th century the
scientific world was divided in two categories: those who believed that the disease
was hereditary and those who believed that the diseased was transmitted via infection.
However, the measure of mandatory isolation applied in order to confront leprosy. In
Greece, at the early years of the 20th century, 3 leprosaria were established in the
island of Samos, Chios and the famous island of Spinalonga in Crete. Until the late
years of 1960s, people with leprosy suffered isolation, social ostracism and stigma. At
first there was no medical treatment for those who were isolated in leprosaria. It was
forbidden to keep contact or get married to healthy population. By the 1920s
chaulmoogra oil and the derivatives of the oil were the principal medication available.
However, the drug was not effective when applied locally to affected areas. It was
abandoned when Dr Faget introduced sulfones, the first truly effective leprosy drug,
in the 1940s. Despite the effectiveness against leprosy, 20 years passed since the fully
acceptance of sulfones as the effective treatment of Hansen’s disease and the release
of isolation burden
Discussion
The measures of isolation and quarantine as manners of protection against infectious
diseases have been applied in the past by the medical community. Disagreements between scientists about the degree of contagion and heredity of the disease, the lack
of effective treatment against the disease, the biases about the disease that have been
deeply engraved in the social unconscious, and the international guidelines on
mandatory patient isolation have favored the application of the isolation measure in
leprosy in a stricter form than had been applied in the past. Multidrug therapies for
Mycobacterial resistant strains, the urbanization of the country and the model of the
nuclear family have led to the gradual eradication of the disease from the Greek area.
Conclusions
In conclusion, the measure of isolation as applied in Greece could be considered by
some as a successful attempt to treat the disease, as it led to a gradual reduction in the
number of patients and by others as a failure. Undoubtedly, the isolation of people
carrying the Hansen’s disease by being completely excluded from society led them to
social stigma that lasted for years after their "liberation" from the leprosaria. At the
same time, however, the significance of the measure of quarantine to diseases in
which there are scientific gaps cannot be disputed. Nowadays, Greece is not
considered to be a leprosy endemic country and it is known that 95% of people
worldwide carry natural immunity against the disease.
(EN)
