H παρούσα διδακτορική διατριβή με τίτλο "Συμβολή στη μελέτη της ιστορίας και των μορφών του ελευθερωμένου στίχου στη νεοελληνική ποίηση, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα (1884-1930)", περιλαμβάνει τη σχολαστική μελέτη του ελευθερωμένου στίχου στις αυτοτελείς εκδόσεις πενήντα τεσσάρων λογοτεχνών, οι οποίοι εμφανίστηκαν στο λογοτεχνικό προσκήνιο αυτή την περίοδο. Πρόκειται για μια έρευνα που βασίστηκε σε λογοτέχνες, οι οποίοι διακρίθηκαν κυρίως στον χώρο της ποίησης· θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι και μέσα από τον δίαυλο των μεταφράσεών τους, όπως θα φανεί στη συνέχεια, συνέβαλλαν σημαντικά στην ανάδειξη και στην καλλιέργεια του ελευθερωμένου στίχου. Ταυτόχρονα μελετήθηκαν ποιήματα σε ελευθερωμένο στίχο, τα οποία εντοπίστηκαν στον περιοδικό Τύπο, τον οποίο, μελέτησα συστηματικά. Ωστόσο, για ευνόητους λόγους, δεν ήταν δυνατόν να τον μελετήσω εξαντλητικά. Τα εν λόγω ποιήματα δεν περιλαμβάνονται πάντοτε, ως γνωστόν, στην εκάστοτε συγκεντρωτική έκδοση του έργου κάθε ποιητή. Παράλληλα εξετάστηκαν ποιήματα σε ελευθερωμένο στίχο αρκετών ελασσόνων λογοτεχνών, τα οποία δημοσιεύτηκαν στον περιοδικό Τύπο της εποχής, και επιχειρήθηκε μια σύντομη μετρική τους ανάγνωση.
Συνολικά, ασχολήθηκα συστηματικά με την κειμενοκεντρική και εργαστηριακού τύπου μελέτη του ελευθερωμένου στίχου των ακόλουθων ποιητών/ποιητριών: Τέλλου Άγρα, Τεύκρου Ανθία, Μάρκου Αυγέρη, Κώστα Βάρναλη, Πέτρου Βλαστού, Γιάννη Βλαχογιάννη, Φώτου Γιοφύλλη, Ρήγα Γκόλφη, Ιωάννη Γρυπάρη, Κλεαρέτης Δίπλα-Μαλάμου, Γεώργιου Δροσίνη, Καίσαρος Εμμανουήλ, Αργύρη Εφταλιώτη, Μαρίας Ζάμπα, Πέτρου Ζητουνιάτη, Κ.Π. Καβάφη, Νίκου Καζαντζάκη, Νίκου Καμπά, Γιάννη Καμπύση, Κ. Καρθαίου, Κώστα Καρυωτάκη, Δημητρίου Κόκκου, Κώστα Κρυστάλλη, Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, Λορέντζου Μαβίλη, Πέτρου Μάγνη, Μιλτιάδη Μαλακάση, Απόστολου Μελαχρινού, Μελισσάνθης, Δώρας Μοάτσου-Βάρναλη, Μυρτιώτισσας, Κώστα Ουράνη, Κωστή Παλαμά, Αλέξανδρου Πάλλη, Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Μήτσου Παπανικολάου, Ζαχαρία Παπαντωνίου, Κώστα και Σπήλιου Πασαγιάννη, Ιωάννη Πολέμη, Μαρίας Πολυδούρη, Λάμπρου Πορφύρα, Αριστομένη Προβελέγγιου, Άγγελου Σημηριώτη, Άγγελου Σικελιανού, Σωτήρη Σκίπη, Γεράσιμου Σπαταλά, Στέφανου Στεφάνου, Γεώργιου Στρατήγη, Μάρκου Τσιριμώκου, Μένου Φιλήντα, Ρώμου Φιλύρα, Αλέκου Φωτιάδη και Κωσταντίνου Χατζόπουλου.
Πιο συγκεκριμένα η έρευνά μου αποτελείται από πέντε σπονδυλωτά κεφάλαια. Στο Πρώτο κεφάλαιο της διδακτορικής διατριβής περιγράφω την επίσημη εμφάνιση, τη διαμόρφωση και την εξελικτική πορεία του ελευθερωμένου στίχου στη νεοελληνική ποίηση. Το θεωρητικό τμήμα της μελέτης μου ολοκληρώνεται με ένα υποκεφάλαιο, το οποίο αφορά την «προβληματική» ορολογία, η οποία χρησιμοποιήθηκε τόσο από τους λογίους της εποχής, όσο και από τους μεταγενέστερους μελετητές σε εγχώριο και ευρωπαϊκό επίπεδο για τον ελευθερωμένο στίχο.
Στο Δεύτερο κεφάλαιο αναφέρομαι συνοπτικά σε μια προδρομική εμφάνιση του ελευθερωμένου στίχου στη νεοελληνική ποίηση και συγκεκριμένα σε κείμενα του Αλεξάνδρου Στούρζα.
Πολύ αργότερα και εγγύτερα πλέον στην περίοδο την οποία εξέτασα, ασχολήθηκα με λογοτέχνες της «γενιάς του 1880», οι οποίοι με τις στιχουργικές τους επιλογές άρχισαν δειλά-δειλά να προσανατολίζονται προς την καλλιέργεια του ελευθερωμένου στίχου. Η μελέτη της στιχουργίας τους συνέβαλε στον ακριβέστερο προσδιορισμό των απαρχών του ελευθερωμένου στίχου, όπως φαίνεται στο Τρίτο κεφάλαιο της διδακτορικής διατριβής.
Στο Τέταρτο κεφάλαιο εστιάζω το ενδιαφέρον μου στη χρονολογική καταγραφή και μετρικολογική περιγραφή της εξέλιξης του ελευθερωμένου στίχου στο ποιητικό έργο πέντε εντελώς διαφορετικών μεταξύ τους, εμβληματικών, ωστόσο, μορφών της νεοελληνικής λογοτεχνίας, οι οποίοι καλλιέργησαν αυτό το είδος στίχου: του Κωστή Παλαμά, του Κ.Π. Καβάφη, του Άγγελου Σικελιανού, του Κώστα Βάρναλη και του Κώστα Καρυωτάκη, για το έργο των οποίων έχουν ήδη δημοσιευτεί μετρικολογικά άρθρα και μονογραφίες από πολλούς έγκριτους και καταξιωμένους μελετητές. Αυτές οι θέσεις –αποκλίνουσες ή συγκλίνουσες, ορθές ή μη‒ παρατίθενται συγκεντρωτικά στην παρούσα μελέτη, σχολιάζονται, εμπλουτίζονται και τεκμηριώνονται με παραδείγματα.
Στο Πέμπτο κεφάλαιο της παρούσας διδακτορικής διατριβής αναλύεται ενδελεχώς το ποιητικό έργο του Αριστομένη Προβελέγγιου, του Γεώργιου Δροσίνη, του Κωσταντίνου Χατζόπουλου, του Ιωάννη Γρυπάρη, του Γιάννη Καμπύση, του Απόστολου Μελαχρινού, του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, του Κώστα Ουράνη και του Τεύκρου Ανθία, με χρονολογική σειρά, υπό το πρίσμα της καλλιέργειας του ελευθερωμένου στίχου. Η επιλογή της διεξοδικής μελέτης του ελευθερωμένου στίχου στο έργο των συγκεκριμένων ποιητών (οι οποίοι αντιπροσωπεύουν δύο εκ διαμέτρου αντίθετες γενιές) χρήζει ιδιαίτερου σχολιασμού, καθώς ο ελευθερωμένος στίχος κάνει ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία του στα ποιητικά τους κείμενα, συγκριτικά με την υπόλοιπη ομάδα ποιητών τους οποίους συνεξέτασα.
Η καταγραφή και χρονολογική κατάταξη των ελευθερωμένων ποιημάτων για όλους τους ποιητές, οι οποίοι εξετάστηκαν στο πλαίσιο αυτής της διδακτορικής διατριβής, παρατίθεται σε Παραρτήματα, υπό τον τίτλο «Ιστορικό διάγραμμα του ελευθερωμένου στίχου», στο τέλος, δηλαδή, αυτής της μελέτης. Τα Παραρτήματα αυτά περιλαμβάνουν δύο εκτενείς βιβλιογραφικούς πίνακες, οι οποίοι περιέχουν όλα τα ελευθερωμένα ποιήματα, τα οποία εντόπισα μέσα από τη διεξοδική μελέτη των ίδιων των ποιητικών κειμένων, μεμονωμένα στις ποιητικές συλλογές των λογοτεχνών -οι οποίες δημοσιεύτηκαν αυτή την περίοδο- ή στην ενδεικτική περιήγηση σε συγκεκριμένους ιστότοπους, στον περιοδικό Τύπο και αποτελούν ουσιαστικά το απόσταγμα ολόκληρου του ερευνητικού μου εγχειρήματος. Οι πίνακες αυτοί αποτυπώνουν με τον καλύτερο τρόπο τον βαθμό αξιοποίησης του ελευθερωμένου στίχου από τους λογοτέχνες και παράλληλα, μέσα από αυτή την καταγραφή, συνάγονται εύγλωττα δειγματοληπτικά συμπεράσματα, ανάμεσα στα οποία και ποια περιοδικά και σε ποιο βαθμό προωθούσαν τη νεοτερική αυτή μορφή.
Η εν λόγω συστηματική μελέτη επιβάλλει, κατά την άποψή μου, σε αυτή την πρώτη απόπειρα διερεύνησης της εξέλιξης του ελευθερωμένου στίχου, μια προσέγγιση η οποία θα περιέχει στοιχεία για τη θεωρία αλλά και την κριτική πρόσληψη του ελευθερωμένου στίχου. Επομένως, η παρούσα μελέτη έχει στόχο να συμβάλει στην κατανόηση της ταυτότητας του ελευθερωμένου στίχου και στην οριοθέτηση του χρονικού πλαισίου της εμφάνισης και της εξέλιξής του. Επιπλέον, δε να συνδράμει στη συμπλήρωση, στον βαθμό του εφικτού, των ελλειπόντων μέχρι στιγμής κρίκων στην ιστορία της νεοελληνικής μετρικής, μέσα από τη μελέτη του ελευθερωμένου στίχου, και στη διαλεύκανση ορισμένων αστήρικτων εικασιών ή αμηχανιών της προηγούμενης κριτικής και θεωρίας γύρω από αυτή τη μετρική αυτή μορφή. Λειτουργώντας ως ένα ιστορικό πανόραμα, λοιπόν, η διδακτορική διατριβή καταγράφει και ταξινομεί χρονολογικά τα ελευθερωμένα ποιήματα μειζόνων και ελασσόνων ποιητών αυτής της χρονικής περιόδου μέσα από την έρευνα που διεξήχθη τόσο σε αυτοτελείς εκδόσεις όσο και στον περιοδικό Τύπο της εποχής, σχηματίζοντας μια κατά το δυνατόν πληρέστερη εικόνα της εξέλιξης του ελευθερωμένου στίχου στη νεοελληνική ποίηση.
Μέσα από την επισκόπηση της εξέλιξης του ελευθερωμένου στίχου στη νεοελληνική ποίηση αυτή την περίοδο μου δόθηκε τελικά η ευκαιρία να παρακολουθήσω σε ποιους ποιητές παρατηρείται αυξητική τάση καλλιέργειας και σε ποιους έλλειψη ενδιαφέροντος ή ύφεση ως προς τη χρήση του ελευθερωμένου στίχου. Δηλαδή ποιοι ποιητές (από εκείνους οι οποίοι εξετάστηκαν) επιδίδονται περισσότερο στον ελευθερωμένο στίχο και ποιοι τον μεταχειρίζονται λιγότερο, με ποσοτικά δεδομένα. Η μετρικολογική έρευνα του ελευθερωμένου στίχου με οδήγησε ακόμη στην απάντηση των ακόλουθων ερευνητικών ερωτημάτων. Πρώτον, ποιο είναι το χρονικό σημείο έναρξης της στιχουργικής νεωτερικότητας όλων των ποιητών τους οποίους εξέτασα. Δεύτερον, με ποια μορφή (ανισοσύλλαβα, ομοιόμετρα ή ετερόμετρα, ομοιοκατάληκτα ή ανομοιοκατάληκτα σχήματα, κ.ο.κ.) εκδηλώνεται κάθε φορά, στο λογοτεχνικό έργο των ποιητών, οι οποίοι εξετάζονται διεξοδικά. Περιγράφοντας τα μετρικορυθμικά χαρακτηριστικά (μετρικά φαινόμενα και ομοιοκαταληξία) των ποιημάτων τους σχηματίζουμε μια πληρέστερη εικόνα για το στοιχείο εκείνο, το οποίο καθιστά σημαντική την ποίησή τους στην ιστορία της νεοελληνικής μετρικής υπό το πρίσμα της καλλιέργειας του ελευθερωμένου στίχου.
Η μελέτη αυτή παρουσιάζει ειδικό ερευνητικό ενδιαφέρον αφενός, επειδή μια συνολική ιστορική και μετρική μελέτη του ελευθερωμένου στίχου της ποίησης αυτής της περιόδου παρέμενε μέχρι σήμερα φιλολογικό ζητούμενο και αφετέρου, λόγω της ιδιαίτερης ποιότητας του έργου των ποιητών αυτής της περιόδου, το οποίο, κατά κανόνα, ακολουθεί τις αρχές του γαλλικού συμβολισμού, λογοτεχνικού ρεύματος που ως γνωστόν άσκησε μεγάλη επίδραση στα νεοελληνικά γράμματα.
University of Patras
