Η παρούσα εργασία επιχειρεί μία διττή προσέγγιση του λαϊκού παραμυθιού: αφενός ως ιστορικού αντικειμένου στην ιστορική του εξέλιξη, αφετέρου σε σχέση με ένα πολιτισμικό παρόν μέσα από τη μελέτη των αφηγήσεων μιας λαϊκής παραμυθούς που προέρχεται από μία τοπική κοινωνία, όπου η αφήγηση είναι μια ζωντανή παράδοση. Θέμα της εργασίας αποτελούν τα παραμύθια της κυρίας Μαρίνας Παπαδογιωργάκη από το χωριό Βόνη Ηρακλείου Κρήτης που συγκεντρώθηκαν από μία εκτεταμένη επιτόπια έρευνα συλλογής υλικού με τη μέθοδο της ηχογραφημένης συνέντευξης και της συμμετοχικής παρατήρησης στη διάρκεια τεσσάρων μηνών (Οκτώβριος 2016-Ιανουάριος 2017).
Στόχος της εργασίας είναι η μελέτη του τρόπου με τον οποίο, στις αφηγήσεις αυτές, διαπλέκονται η προφορική παράδοση, οι ανθρώπινοι φορείς της και το κοινωνικό τους περιβάλλον. Σε αυτό το πλαίσιο μελετήθηκε ο τρόπος συγκρότησης των αφηγήσεων και η διαφοροποίησή τους σε σχέση με τις πανελλήνιες και διεθνείς παραδόσεις (μέσα από τις συνδέσεις και τους μετασχηματισμούς των μοτίβων, τις αφηγηματικές τεχνικές και την παράσταση του αφηγητή) αλλά και οι ποικίλες διαστάσεις της αφήγησης ως διαδικασίας (χώροι κυκλοφορίας του παραμυθιού, ευκαιρίες και συνθήκες της αφήγησης, αφηγητές και ακροατήρια). Στην εργασία συμπεριλαμβάνεται και το πρωτογενές υλικό, τα ίδια τα παραμύθια, όπως ειπώθηκαν από την αφηγήτρια.
Στην έρευνα αυτή έγινε προσπάθεια να συνδυαστούν δύο μέθοδοι: η ιστορική και η λαογραφική προσέγγιση των παραμυθιών ώστε να γίνουν κατανοητοί οι μετασχηματισμοί των παραμυθιών τόσο σε σχέση με την ιστορία τους και τη διεθνή ανάπτυξή τους όσο και σε σχέση με την κοινωνική και πολιτισμική λειτουργία τους σε συγκεκριμένες συνθήκες αφήγησης. Ως προς τη μελέτη της διεθνούς ανάπτυξης και διάδοσης του παραμυθιού σημαντικό βοήθημα στάθηκε η τελευταία επανέκδοση του διεθνούς καταλόγου των παραμυθιών ενώ για τη μελέτη της διάδοσης και τους μετασχηματισμούς του παραμυθιού στον ελληνικό χώρο, ο κατάλογος των ελληνικών παραμυθιών-κατάλογο μέγα που έχει μερικώς εκδοθεί από το Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας. Η μελέτη των παραμυθιών insitu σε σχέση με τον άνθρωπο που αφηγείται στο πλαίσιο μιας τοπικής κοινότητας αποτελεί μία επιπλέον ψηφίδα στη μελέτη των μετασχηματισμών του παραμυθιού σε εθνικό αλλά και διεθνές επίπεδο.
Ο όρος παραμύθι αντιμετωπίσθηκε με την ευρεία έννοια, όπως το προσεγγίζει η λαογραφική θεωρία των ειδών της λαϊκής αφήγησης, και γι’ αυτό τον λόγο στη μελέτη συμπεριλαμβάνονται δύο διαφορετικά υποείδη, μέσα από το ποικίλο πρωτογενές υλικό που συγκεντρώθηκε από τη λαϊκή αφηγήτρια: τα μαγικά παραμύθια και οι μύθοι ζώων. Κριτήριο αυτής της επιλογής αποτέλεσε η ιδιαιτερότητα αυτών των αφηγήσεων, που από τη μια χαρακτηρίζουν ευρύτερα την ελληνική και την τοπική κρητική παράδοση και από την άλλη συνδυάζουν τα στοιχεία αυτά με την προσωπικότητα και τα βιώματα της αφηγήτριας.
Όπως φαίνεται και στο παράδειγμα της Μαρίνας Παπαδογιωργάκη, η αφήγηση του λαϊκού αφηγητή δεν είναι μια μηχανική επανάληψη της κληρονομημένης παράδοσης αλλά βασίζεται σε μια σειρά από συνειδητές επιλογές, που οδηγούν και στην αναδημιουργία του παραδοσιακού υλικού στο πλαίσιο της προφορικότητας. Το αφηγηματικό υλικό λοιπόν προσεγγίσθηκε, όχι ως γραπτό και άρα παγιωμένο κείμενο, αλλά στους συνεχείς μετασχηματισμούς του σε σχέση με τον ανθρώπινο φορέα του και το κοινωνικό του περιβάλλον.
Μια διαρκής προφορική και πλούσια αφηγηματική παράδοση και ένα πρόσωπο (ο αφηγητής) αλληλεπιδρούν κάθε φορά για τη δημιουργία ενός παραμυθιού. Όπως φαίνεται, οι νεαρές γυναίκες των παραμυθιών της Μαρίνας Παπαδογιωργάκη, αρχικά κατατρεγμένες, κατορθώνουν στην πορεία, με την ηθική τους, τη δύναμη του μυαλού τους και την καλή τους τύχη, να ξεπεράσουν τα εμπόδια και να επιτύχουν την ευτυχία. Είναι ηρωίδες που ταιριάζουν πλήρως με τα βιώματα και της εμπειρίες ζωής της αφηγήτριας.
(EL)
The present paper attempts a two-pronged approach of the folktale, both as a historical object and with reference to the cultural present, through the study of stories told by a folktale narrator coming from a local society, where storytelling continues to be a living tradition. It focuses on the folk tales narrated by Mrs Marina Papadogiorgaki, who comes from Voni, a village in Heraklion, Crete. The folk-story material was gathered through extensive on-site research using a methodology of recorded interviews and participant observation during a four-month period (October 2016-January 2017).
The paper highlights the interplay between oral tradition, its human vehicles and their social environment in these accounts. In this context, it studies the construction of stories and the ways in which they depart from Greek and international traditions (through pattern connections and transformations, narrative techniques and the storyteller’s performance), as well as the various aspects of the narrative process (places where folk tales are circulated, the opportunities and conditions for storytelling, narrators and audiences). The original material, the folk tales themselves, as told by the storyteller, was also included in the paper.
Two research methodologies, the historical and the folkloric approach, were combined in an attempt to elucidate the transformations of folk tales with reference both to their history and international development and to their social and cultural function in specific narrative conditions. The latest edition of the catalogue of international tale types was an important aid for the study of the international development and diffusion of folk tales, and the catalogue of Greek magic folktales (the so-called «megas catalogue»), part of which was published by the Historical Archive of Greek Youth, was a valuable guide for studying the diffusion and transformations of the folk tales in the Greek territory. The insitu study of folktales, in relation to the narrating person in a local community context, is an other small contribution to the study of folktale transformations at the national and international levels.
The term folktale was used in its wider meaning, as approached by the folklore theory of folk narrative types; therefore, the study comprises two different sub-types, drawn among the diverse first-hand material as told by the storyteller: magic folktales and animal tales. The criterion for this choice was the singular character of these narratives, which, on one hand, are characteristic of both the wider Greek and local Cretan traditions and, on the other hand, combine these very elements with the personality and experiences of the narrator.
As illustrated in the example of Mrs Maria Papadogiorgaki, the narrative act undertaken by the story teller is not a mechanical repetition fan inherited tradition; it is based on a series of conscious choices, resulting in a re-creation of the traditional material through oral speech. Accordingly, the narrative material was approached not as a written and thus fixed text, but in its continuous transformations in relation to its human actors and social environment.
A nun interrupted and rich oral narrative tradition and one person (the story teller) interact each and every time for the creation of a folktale. It emerges that the young women in Marina’s stories, initially victimized, manage in the process, through their moral strength, intellectual ability and good fortune, to overcome obstacles and find happiness. They are women of courage, mirroring perfectly the life events and experiences of the narrator.
(EN)
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
