Πρόκειται για μία συνάντηση τριών επιστημών: ιστορία-αρχαιολογία και λαογραφία. Έχοντας πλέον τη γνώση από τις σπουδές και στους τρεις κλάδους, προσπαθώ να δω πώς μπορεί η διεπιστημονική αυτή προσέγγιση να φωτίσει περισσότερο ένα ήδη υπάρχον υλικό. Οι πηγές προέρχονται και από τις τρεις επιστήμες: κειμενικές ιστορικές πηγές, αρχαιολογικά ευρήματα ανασκαφών, θεωρίες λαογραφικές και λαογραφικά νεοελληνικά παράλληλα. Πρόκειται όμως για μια λαογραφική προσέγγιση. Το θέμα της ταφής επιλέγεται ως η κορυφαία στιγμή των ταφικών εθίμων και ως αυτή με τα περισσότερα αρχαιολογικά τεκμήρια.
Η μελέτη ξεκινά εστιάζοντας σε μερικούς βασικούς ορισμούς όπως είναι η ταφή, ή η τελετουργία. Έπειτα αποσαφηνίζονται διάφορες έννοιες και προσεγγίσεις που είναι και οι θεωρητικές βάσεις της μελέτης, όπως είναι η τελετουργία ως θρησκευτική πίστη στην πράξη, η συνύπαρξη μαγείας και θρησκευτικών πρακτικών, η συνύπαρξη και εξ αυτού συγκρητισμός προ-χριστιανικού και χριστιανικού στοιχείου, η διαβατήρια τελετουργία κατά A. van Gennep, καθώς και ένα παναθρώπινο αιώνιο υλικό απέναντι στο θάνατο, το γενεσιουργό κύτταρο (η τελετουργική τάση του ανθρώπου, η λυτρωτική συλλογικότητα, η αλληλεγγύη ανάμεσα σε ζωντανούς και νεκρούς, η μιαρότητα, η αρχή του “do ut des”, η σχέση θάνατος-αναγέννηση, η θέση της μοιρολογίστρας, ο έπαινος στον νεκρό, η επιβεβαίωση της ταυτότητας κλπ). Κατόπιν η μελέτη επικεντρώνεται στους βυζαντινούς χρόνους.
Στη συνέχεια εξετάζεται βήμα προς βήμα η διαδικασία, η προετοιμασία πριν τη ταφή, ειδικώς του σώματος του νεκρού και προχωρά η ανάλυση στο υπόλοιπο τελετουργικό, και τελειώνει με τις τελετές της μνήμης και της συγχώρεσης. Εφαρμόζοντας λαογραφικές θεωρίες και χρησιμοποιώντας λαογραφικό υλικό, όπως θρηνητικά δημοτικά τραγούδια (μοιρολόι), παραδόσεις, επίσης συμβολισμούς δανεισμένους από λαϊκά παραμύθια, η εργασία μελετά θέματα όπως η μιαρότητα, οι συνυπάρξεις χριστιανικών και προ-χριστιανικών στοιχείων, ο ρόλος της γυναίκας στη τελετουργία του θανάτου, η λαϊκή βιοκοσμοθεωρία.
Προβάλλεται έτσι η δυνατότητα του λαογραφικού υλικού να συμβάλλει στα αρχαιολογικά και ιστορικά ζητήματα με στόχο την ευρύτερη μελέτη των δεδομένων, καθώς και την κατανόηση του ανθρώπου και των κοινωνικών συμπεριφορών στο πλαίσιο του θανάτου κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Προσπαθούμε δε να δώσουμε απαντήσεις στα ερωτήματα: γιατί σε μία εποχή, όπου ο άνθρωπος καλείται να έχει ως πρώτιστή του μέριμνα, να ζει ηθικά ως καλός, ευλαβής χριστιανός, σύμφωνα με τις εκκλησιαστικές διδαχές, γιατί αυτός διατηρεί στη φιλοσοφία του στο πλαίσιο του θανάτου τα μη-χριστιανικά στοιχεία;
(EL)
This work represents the encounter of three sciences: history, archaeology, and folkloristics. Having developed the background in all three sciences, I examine how this inter-disciplinary synthesis could actually be done, and how it can bring new insight on material already excavated and collected. The burial as the subject of this dissertation was chosen, for it is considered to be the most important stage of the customs surrounding death and the richest source of archeological findings. This study shows how folklore could contribute to archaeological and historical debates surrounding individual and social behaviour and beliefs during the Byzantine era. The sources come from all three sciences (historical texts, archeological evidence, and contemporary parallel folk customs), but the approach is predominantly folkloristic-ethnographic.
The study begins by defining some important concepts such as burial, ritual practice, and material culture. It proceeds by putting forward some basic theoretical premises, like for example, ritual as the acting out of religious belief, the notion of syncretism, namely the coexistence of pre-Christian and magical elements on one hand, together with religious and ecclesiastic ritual on the other, A. van Gennep’s theory of rites of passage, as well as elements of ritual practice around death that are shared by all human beings across time and space, cells that give birth to all practices (the danger of pollution, the “do ut des” principle, the death-resurrection relation, the human tendency to create rituals and to participate in their theatrical aspect, woman’s role in lamenting, the community’s collective action and solidarity when facing the shock of death in order to heal the trauma, praising and honoring the dead, the affirmation of the community’s identity, etc). Finally, this study focuses on the customs of death in the Christian community during the Byzantine era. The step-by-step examination covers the preparation before the burial, the burial rite itself, and the rituals of forgiveness and remembrance that follow. It is based on written documents from the Byzantine era as well as dated archeological finds, which are seen through folkloristic and anthropological theories that explain the customs’ function. Using evidence from folklore material, including mourning folksongs (moirologia) and symbolisms borrowed from folk tales, the study examines issues like the coexistence of religious and magic practices, superstition and ritual, pollution and taboo, which demonstrate the syncretism of pre-Christian and Christian elements. Through ritual practice, we examine why in an era during which man is invited to live morally as a good, devout Christian according to ecclesiastical teachings, he insists in retaining customs and beliefs which reflect a non-Christian philosophy in the context of death.
(EN)
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
