Η παρούσα εργασία έχει θέμα της τη ζωή, τη δράση και την πνευματική προσφορά ενός σημαντικού λογίου του 13ου αιώνα, του Νικηφόρου Βλεμμύδη, ο οποίος, μετά την κατάληψη της πρωτεύουσας από τους Σταυροφόρους, συνέβαλε τα μέγιστα στον χώρο της παιδείας στην εξόριστη αυτοκρατορία της Νίκαιας. Έμμεσα λοιπόν μέσα από την παρούσα μελέτη γίνεται λόγος για την ανασύσταση της παιδείας στο βυζαντινό κράτος της εξορίας, στη Νίκαια.
Για το αντικείμενο της παιδείας, στον χώρο του κράτους της Νίκαιας διαθέτουμε ήδη ειδικές μελέτες1. Ωστόσο, τα διδακτικά εγχειρίδια που συνέθεσε ο Βλεμμύδης δεν φαίνεται να εξετάστηκαν συστηματικά. Υπάρχουν επίσης νεότερες εκδόσεις, πηγών καθώς και άλλες πρόσφατες εργασίες που αναφέρονται και στο θέμα της εκπαίδευσης.
Σκοπός της προσπάθειάς μου αυτής, δεν είναι να καταγράψω μόνο τα βιογραφικά στοιχεία, τη δημόσια δράση και το διδακτικό έργο της λόγιας προσωπικότητας του Νικηφόρου Βλεμμύδη, αλλά να καταδείξω ταυτόχρονα και την εξελικτική πορεία της εκπαίδευσης στην αυτοκρατορία της Νίκαιας, η οποία προετοίμασε το έδαφος για την Παλαιολόγεια Αναγέννηση των γραμμάτων.
Αφετηρία της εργασίας μας, είναι το έτος 1204 όταν οι στρατιώτες της Δ’ Σταυροφορίας κατέλαβαν και διένειμαν μεταξύ τους την Κωνσταντινούπολη και τα λοιπά εδάφη της Αυτοκρατορίας. Το γεγονός αυτό είχε σημαντικές επιπτώσεις όχι μόνο στον χώρο της πολιτικής, αλλά και σε εκείνον της παιδείας.
Μετά το 1204 δημιουργήθηκαν τρία νέα κρατικά μορφώματα, τα οποία διέσωσαν τον βυζαντινό πολιτισμό, ο οποίος κινδύνευε να αφανιστεί, καθώς οι Δυτικοί προέβησαν σε πρωτοφανείς λεηλασίες στη Βυζαντινή πρωτεύουσα. Μάλιστα δεν δίστασαν να μεταφέρουν στις γενέτειρές τους λαοφιλή ιερά λείψανα και σπουδαία έργα τέχνης ως λάφυρα από την Κωνσταντινούπολη και τις άλλες πόλεις της αυτοκρατορίας.
Η πνευματική δραστηριότητα του Βυζαντινού πολιτισμού δεν σταμάτησε μετά το 1204, καθώς οι Βυζαντινοί λόγιοι συνέχισαν το έργο τους σε Ανατολή και Δύση. Σε αυτό τον τομέα, σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε ο Νικηφόρος Βλεμμύδης.
Το πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας ασχολείται με τη βιογραφία και την εκπαίδευση του Νικηφόρου Βλεμμύδη. Βασική πηγή της πληροφόρησής μας είναι το αυτοβιογραφικό του έργο Διήγησις Μερική. Όπως αναφέρει ο Νικηφόρος Βλεμμύδης στο έργο του, πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο κράτος της Νίκαιας, το οποίο και θεμελίωσε ο Θεόδωρος Α’ Λάσκαρις.
Ο Βλεμμύδης κατάγονταν από εύπορη οικογένεια, γι’ αυτό άλλωστε έτυχε επιμελημένης παιδείας. Αναφέρει επίσης ότι μέχρι την οριστική εγκατάστασή του στη μονή του Αγίου Γρηγορίου του Θαυματουργού, που ίδρυσε στα Ημάθια της Εφέσου, ο ίδιος και η οικογένειά του μετακινήθηκαν σε αρκετές περιοχές του κράτους της Νίκαιας. Έτσι και η εκπαίδευσή του συντελέστηκε σε διάφορα μέρη του κράτους της Μ. Ασίας.
Συγκεκριμένα, στη Προύσα έλαβε την αρχική του εκπαίδευση των ἱερῶν γραμμάτων, έχοντας ως διδάσκαλο, τον μετέπειτα μητροπολίτη Εφέσου, Μοναστηριώτη. Μετά το πέρας των σπουδών αυτών, η οικογένεια του Βλεμμύδη εγκαταστάθηκε στη Νίκαια, όπου ο Βλεμμύδης παρακολούθησε το δεύτερο στάδιο της εκπαίδευσής του, την ἐγκύκλιο παιδεία. Πολύ πιθανόν εκεί να είχε ως διδάσκαλό του τον μετέπειτα αντίζηλό του, Δημήτριο Καρύκη. Από αυτό το στάδιο της εκπαίδευσης ο Βλεμμύδης δεν έμεινε ικανοποιημένος και ελλείψει κατάλληλου διδασκάλου άσκησε την ιατρική τέχνη, που ήταν το επάγγελμα του πατέρα του.
Από τις αναφορές του Νικηφόρου Βλεμμύδη φαίνεται πως το εκπαιδευτικό σύστημα στο κράτος της Νίκαιας, παρουσίαζε σημαντικές ελλείψεις σε δασκάλους και διδακτικά εγχειρίδια. Σε ηλικία 23 ετών, το 1220 ο Νικηφόρος Βλεμμύδης φοίτησε για τρία χρόνια κοντά στον ερημίτη Πρόδρομο στην λατινοκρατούμενη τότε περιοχή του Σκαμάνδρου ποταμού. Εκεί, απέκτησε τις περισσότερες γνώσεις του στις θετικές επιστήμες και την αριστοτελική φιλοσοφία.
Το δεύτερο μέρος της εργασίας πραγματεύεται τη δημόσια δράση του Νικηφόρου Βλεμμύδη, καθώς και την ίδρυση με αυτοκρατορική χορηγία της μοναστικής του σχολής κατά τη δεκαετία του 1240.
Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του το 1223, ο Βλεμμύδης εξετάστηκε δημόσια από τον «ὕπατο τῶν φιλοσόφων», Δημήτριο Καρύκη, όπου και επέδειξε την υψηλή του κατάρτιση και έλαβε το οφφίκιο του «ἀναγνώστη» στο οικουμενικό πατριαρχείο, από τον Γερμανό Β’. Έλαβε επίσης μέρος στην αποτυχημένη εκκλησιαστική συζήτηση με τους Λατίνους ἀποκρισιαρίους τον Νοέμβριο του 1234 που σκοπό είχε την ένωση των δυο Εκκλησιών. Θα επανέλθει σε νέες συζητήσεις, που πραγματοποιήθηκαν στο Νυμφαίο το 1250.
Την περίοδο αυτή άσκησε διδακτικά καθήκοντα κατ’ αίτηση του αυτοκράτορα, διδάσκοντας τον διάδοχο του θρόνου, θέματα που παρουσιάζονται στο τρίτο κεφάλαιο της εργασίας.
Περί το 1241 ο Βλεμμύδης θεμελίωσε την Μονή του κοντά στην Έφεσο που λειτούργησε ως μοναστικό σχολείο τόσο για μοναχούς, όσο και για κοσμικούς μαθητές. Η μακρά παρουσία και διδασκαλία του στη Μονή του δεν ήταν πάντοτε ομαλή, αφού όπως λέει, έγιναν αρκετές απόπειρες εναντίον του και κατηγορήθηκε συκοφαντικά στον αυτοκράτορα. Όμως, ο Βλεμμύδης πάντα κατάφερνε να απαλλάσσεται από κακόβουλες κατηγορίες.
Το τρίτο κεφάλαιο της εργασίας ασχολείται με το διδακτικό έργο του Βλεμμύδη. Αρχικά γίνεται λόγος για όλα τα ταξίδια που πραγματοποίησε, προκειμένου να εντοπίσει, να αντιγράψει και να αποκτήσει σημαντικά χειρόγραφα, πρωτίστως διδακτικά εγχειρίδια της κλασικής αρχαιότητας. Μέσα από την Αυτοβιογραφία του, φαίνεται η μεγάλη οικονομική βοήθεια που έλαβε από τον αυτοκράτορα για την υλοποίηση του δύσκολου εγχειρήματός του. Η αυτοκρατορική υποστήριξη έφερε και την συνδρομή των τοπικών αρχόντων και των μοναχών σε όλες τις περιοχές που επισκέφτηκε.
Όταν ο Βλεμμύδης σταμάτησε τα ταξίδια αναζήτησης χειρογράφων, δέχτηκε θερμή παράκληση από τον αυτοκράτορα να δεχτεί πέντε νέους να φοιτήσουν κοντά του στη Νίκαια. Φαίνεται, όμως, ότι τα μαθήματα αυτά έληξαν άδοξα, καθώς δύο μαθητές του τον κατηγόρησαν στον αυτοκράτορα. Παρά τις βαριές κατηγορίες που δέχτηκε ο Βλεμμύδης, η εμπιστοσύνη του αυτοκράτορα Ιωάννη Γ´ Βατάτζη δεν κλονίστηκε απέναντί του, του ζήτησε μάλιστα να διδάξει τον υιό και διάδοχό του, Θεόδωρο Β’ Λάσκαρι. Μέσα από αυτό το κεφάλαιο γίνεται αντιληπτό πως ακόμα δεν είχε ιδρυθεί κάποια ανώτερη σχολή στη Νίκαια, άρα δεν είχε οργανωθεί ούτε ο εκπαιδευτικός τομέας επαρκώς.
Το τέταρτο κεφάλαιο της εργασίας ασχολείται με τα έργα που συνέγραψε ο Νικηφόρος Βλεμμύδης και χωρίζεται σε δύο μέρη. Συγκεκριμένα, στο πρώτο μέρος γίνεται λόγος για τα δύο διδακτικά εγχειρίδια του Βλεμμύδη, την «Ἐπιτομὴ Λογικῆς» και την «Ἐπιτομὴ Φυσικῆς». Αναμφίβολα όμως, είναι έργα σημαντικά καθώς ο Βλεμμύδης σκοπό είχε να απλοποιήσει την φιλοσοφία και τη φυσική του Αριστοτέλη, για να είναι προσιτά και κατανοητά στους μαθητές.
Το τρίτο έργο που μελετήθηκε επισταμένως σ’ αυτή την εργασία είναι ο «Βασιλικὸς Ἀνδριάς». Το έργο αυτό εντάσσεται στα «Κάτοπτρα Ηγεμόνος» και έχει μελετηθεί περισσότερο από τα προηγούμενα δύο, καθώς αποτέλεσε θέμα διδακτορικής εργασίας και άλλων εργασιών2. Επίσης μεγάλης σημασίας είναι και η παράφραση του έργου που έγινε από τους Γεώργιο Γαλησιώτη και Γεώργιο Οιναιώτη3. Το έργο αυτό του Νικηφόρου Βλεμμύδη απευθύνεται στον μαθητή του Θεόδωρο Β’ Λάσκαρι και κάνει λόγο για το πώς οφείλει να κυβερνά και να φέρεται ο ιδανικός ηγεμόνας.
(EL)
In conclusion, all of the Laskarides’s dynasty representatives, contributed greatly to the flourishing of Nikaia’s education system. Initially, Theodore I Laskaris, refounded the educational “offikia”. Subsequently, John III Vatatzis appointed professors for the education of the ruling class’s children and for all the promising young people. He undertook the responsibility of discovering manuscripts and established state libraries, throughout the territory of Nikaia’s Empire. Finally, Theodore II Laskaris, tried to conclude his predecessor’s vision, which was the founding of a higher school, similar to the ‘’Patriarchial School’’. Undoubtedly , Theodoros II Laskaris promoted the greek spirit more than any other emperor, through the arts and literature. In this period of time Nickiphoros Vlemmydis lived and acted, who turned out to be the most important scholar of the state of Nikaia. Vlemmydis was a man who as a child experienced the uprooting from his hometown, Istanbul, when it was occupied in 1204 by the Latins. But, despite of the adversity he experienced, he managed to take the appropriate training to become one of the most educated men of his time while being in exile. As a young man, his life was devided between the imperial courtyard and the monastic life, until he decided to be completely removed from the mundane. But his deliberate removal , did not mean his withdrawn from all the events of Nikaia’s state. This is evidenced by the fact, that he has been twice an active part in the discussions conducted by the emperor John III Vatatzi, with Roman Catholics representatives, in order to achieve the union of the two churches. The first time was in 1234, where the summit took place in Nymfaia. There, Nickiphoros Vlemmydis, undertook to provide written answers to Dimitrio Karykis, in order for the latter to cope with the requirements of his opponents, as he was unable to respond himself.
The second time Vlemmydis took an active part in the ecclesiastical discussions at the synod that took place in Nikaia in 1250, but he did not seem to succeed in coping with the Roman Catholic’s representatives arguments. Furthermore, Nickiphoros Vlemmydis, due to the strong personality he possessed, was called twice to take the position of the clergy as a senior. Specifically, in 1254 he was proposed for the patriarch’s vacant position by the ecclesiastical synod that was set up in Nikaia, and a few years earlier, in 1240, he was proposed for the metropolitan throne of Ephesus. Nickiphoros Vlemmydis though, denied both times the ecclesiastical ranks, as he believed that church power was superior to cosmic and did not want the first one to become a subordinate of the latter. Apart from the higher ecclesiastical ranks, John III Vatatzis, proposed that he should take over the administration of a higher education school for young people , where later on they would be appointed in charge of higher administrative positions of the state of Nikaia. Vlemmydis also denied this honorary proposition, claiming that this life did not fit him and that he preferred to be in his monastery. Nickiphoros Vlemmydis in addition of being a great oratorand knowledgeable of theological affairs , proved to be an equally prominent scholar and teacher. Thanks to his involvement in manuscript research, he managed to save important pieces by classical writers , which might have been destroyed or lost if he did not discover them. In 1241, Nickiphoros Vlemmydis founded his own monastery-school in Imathia because he wanted to devote himself totally to God and focus to his didactic work and scientific studies. There, he emerged as an excellent teacher, as he was invited by the emperor of Nikaia, John III Vatatzi, to teach five young men with aristocratic origins, in order to take in the future higher positions in the imperial secretariat. The special appreciation and confidence that Emperor John III Vatatzis had in Vlemmydis’ teaching skills is shown by the fact that he asked him to teach his son and later emperor of Nikaia , Theodore II Laskari.
The most important legacy left by Nickiphoro Vlemmydi was his diverse and massive writing work. It reveals many aspects of his character, sharpness, introspection and of course his knowledge. One of his works, it is his autobiography, with the title ‘’Διηγησις Μερικη’’. This work provides important insights into the life and action of Nickiphoros Vlemmydis in the state of Nikaia. Equally valuable works, are his two textbooks, titled ‘’Επιτομη Λογικης’’ and ‘’ Επιτομη Φυσικης’’. These manuals are based mainly an Aristotelian thought, which the writer tries to simplify so he can make it more comprehensible to his students. It is important that in these works, he does not use the beliefs of Aristotelis uncritically, as there are many points where the scholar mentions his own opinions, which are often identical to the Christian teaching of orthodox doctrine. Finally, special attention is also given to the advisory work of Nickiphoros Vlemmydis, ‘’Βασιλικος Ανδριας’’, which is addressed exclusively to his student and successor of the imperial throne, Theodore II Laskari. This project aims to advise and guide the young ruler, to become an ideal emperor. Undoubtedly through the works tha Vlemmydis left as heritage, his broad knowledge of both philosophy and natural sciences is revealed. However, Nickiphoros Vlemmydis, also dealt with theological, geographic, astronomical and medical issues. The importance of his work and especially his teaching manuals is evidenced by the fact that they were copied and used for teaching purposes until the 18th century. Thus, despite the difficulties, thanks to the concern of Byzantine’s penultimate dynasty, as well as the action of scholarly men, such as Nickiphoros Vlemmydis, the education system of Nikaia’s state was organized.
With the educational system , some of the greatest scholars of the 13th century were cultivated, such as George Akropolitis, Theodore II Laskaris and George Kyprios. Indeed, some of them, after the recovery of Istanbul in 1261, contributed to Michael’s II Palaiologou effort to re-establish the higher educationin the Byzantine capital. Thus, they decisively contributed to the literature’s blooming in the so- called Palaiologia Renaissance.
(EN)
