Η μελέτη αυτή ερευνά διαδικασίες ιστορικής συγκρότησης νοημάτων της δημοκρατίας υπό έμφυλο πρίσμα χρησιμοποιώντας για μελέτη περίπτωσης την αντιπαράθεση για την γυναικεία υποεκπροσώπηση και τις ποσοστώσεις κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 20ού και τις αρχές του 21ού αιώνα. Πρόκειται για μια δημόσια συζήτηση που λαμβάνει χώρα τόσο στην Ελλάδα όσο και στην ΕΟΚ/ΕΕ. Η επικέντρωση δίνεται στην ελληνική εκδοχή της διαμάχης ενώ η Κοινοτική χρησιμοποιείται ως το απαραίτητο πλαίσιο.
Αν και η σχετική συζήτηση υπερβαίνει χρονικά την μεταπολιτευτική περίοδο (1974-1989) η φυσιογνωμία της, τα περιβάλλοντα στα οποία εκτυλίχθηκε, οι προεκτάσεις που έλαβε αλλά και οι ίδιες οι εμπειρίες των υποκειμένων που συμμετείχαν σε αυτή σφυρηλατήθηκαν σε διαδικασίες της μεταπολιτευτικής περιόδου από την οποία λαμβάνουν το ιστορικό τους βάθος.
Τούτου λεχθέντος, η παρούσα ανάλυση επιχειρηματολογεί σχετικά με την σημασία που είχαν οι συγκρούσεις γύρω από το περιεχόμενο και τη λειτουργία της δημοκρατίας μερίδας των πολιτικοποιημένων στρωμάτων της μεταπολίτευσης, εν προκειμένω του γυναικείου-φεμινιστικού κινήματος, για την διαμόρφωση του πολιτικού πεδίου της περιόδου. Στο πλαίσιο αυτό η «δημοκρατία» κατανοείται και προσεγγίζεται ως ιστορικό φαινόμενο ταυτόχρονα θεσμικό, εννοιολογικό και κινηματικό αλλά πρώτιστα ενδεχομενικό, τόσο ως προς την ύπαρξή του όσο και ως προς το περιεχόμενό του, γεγονός που την μετατρέπει σε διαρκές διακύβευμα και εξίσου σε μια αρένα αντικρουόμενων εννοιολογήσεών της.
Ορισμένα από αυτά τα αντικρουόμενα νοήματα επιχειρείται να εντοπισθούν μέσα από την ανίχνευση και την ερμηνεία των αιτιών και των τρόπων με τους οποίους το ζήτημα της γυναικείας υποεκπροσώπησης τέθηκε από τις συμμετέχουσες στις προαναφερθείσες συζητήσεις ως διακύβευμα για την δημοκρατία. Με άλλα λόγια η ανάλυση επιχειρεί να ερμηνεύσει τις αιτίες και την επιχειρηματολογία βάσει των οποίων οι συμμετέχουσες στις συζητήσεις κατανόησαν την σχέση δημοκρατίας και γυναικείας υποεκπροσώπησης ως ασυμβίβαστη. Περαιτέρω, η μελέτη σκοπεύει να αναδείξει τις διαφορετικές τους αντιλήψεις σχετικά με τις γυναίκες ως πολιτικά υποκείμενα, σχετικά δηλαδή με το κατά πόσο οι συμμετέχουσες στις συζητήσεις θεώρησαν πως η «γυναικεία ταυτότητα» μπορεί να κατανοηθεί ως πολιτική ταυτότητα. Επιχειρεί επίσης να φέρει στο προσκήνιο τα διαφορετικά περιεχόμενα που απέδιδαν στην «έμφυλη ισότητα» και τη «γυναικεία απελευθέρωση», κατά την ερευνώμενη ιστορική περίοδο, και τον ρόλο που επιφύλασσαν στο κράτος και τους θεσμούς για την πραγμάτωσή τους. Εντέλει, ανιχνεύει το έμφυλο περιεχόμενο της δημοκρατίας ως έννοιας που διαμόρφωσε το πολιτικό πεδίο της μεταπολίτευσης, μια οπτική που λείπει από τις περισσότερες προσεγγίσεις τόσο της μεταπολιτευτικής περιόδου όσο και της κριτικής θεωρίας της δημοκρατίας.
Η διάρθρωση της μελέτης αυτής καθορίστηκε με βάση δύο κεντρικά ερωτήματα: γιατί η δημόσια συζήτηση για την γυναικεία υποεκπροσώπηση ανακύπτει τόσο στην ΕΟΚ/ΕΕ όσο και στην Ελλάδα στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και όχι νωρίτερα και γιατί τα ίδια τα ιστορικά υποκείμενα συνδέουν τη γυναικεία υποεκπροσώπηση με την έννοια της «δημοκρατίας»; Η απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα επιχειρείται μέσα από τον εντοπισμό των διαδικασιών που μετέτρεψαν την γυναικεία υποεκπροσώπηση και τις ποσοστώσεις σε αντικείμενο δημόσιας διαβούλευσης και που τα συνέδεσαν με την έννοια της «δημοκρατίας».
Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζονται οι διαδικασίες αυτές για την περίπτωση της διεθνούς κοινότητας με την έμφαση να δίνεται στην ΕΟΚ/ΕΕ. Εκεί η μετατροπή της γυναικείας υποεκπροσώπησης σε δημόσιο διακύβευμα και η ανάδειξή της σε επίδικο για την δημοκρατία κατανοείται ως αποτέλεσμα σημασιολογικών μετατοπίσεων σε κεντρικές έννοιες για την δημοκρατία όπως το «δικαίωμα», η «ισότητα» και η «εκπροσώπηση» υπό το βάρος τομών που καθόρισαν την ιστορία του «σύντομου εικοστού αιώνα», των δύο παγκοσμίων πολέμων, των κοινωνικών δικαιωμάτων και του κράτους πρόνοιας, των κοινωνικών κινημάτων –ιδιαίτερα του πρώτου και δεύτερου κύματος φεμινισμού-, της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ενοποίησης και της πτώσης της ΕΣΣΔ. Για την περίπτωση της ΕΟΚ/ΕΕ συγκεκριμένα οι λόγοι ανάδυσης της γυναικείας υποεκπροσώπησης και των ποσοστώσεων αναζητήθηκαν στις μεταβολές των πολιτικών της Κοινότητας ως προς την έμφυλη ισότητα όπως αυτές αποτυπώθηκαν σε πράξεις νομοθετικού περιεχομένου (οδηγίες, αποφάσεις, εκθέσεις, ψηφίσματα, διακηρύξεις κ.τ.λ. ) της περιόδου 1957-1997 με την έμφαση να δίνεται στις δεκαετίες του ’80 και του ’90.
Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζονται οι διαδικασίες που οδήγησαν στην πρόκληση της συζήτησης για την γυναικεία υποεκπροσώπηση και τις ποσοστώσεις στην Ελλάδα την περίοδο της μεταπολίτευσης (1974-1989) και επιχειρούνται ερμηνείες σχετικά με το γιατί συνδέθηκαν με την έννοια της «δημοκρατίας». Η επικέντρωση δίνεται στην συγκρότησή του γυναικείου-φεμινιστικού κινήματος της περιόδου και στα βασικά χαρακτηριστικά του με σκοπό να αποσαφηνισθούν τα κύρια πεδία παρέμβασής του και να επεξηγηθεί γιατί ανάμεσα σε αυτά προέκυψε το ζήτημα της γυναικείας υποεκπροσώπησης και των ποσοστώσεων. Η κρίση που το γυναικείο-φεμινιστικό κίνημα διήγε από τα μέσα της δεκαετίας του ’80 σε συνδυασμό με την διεθνή και εγχώρια πολιτική κρίση των τελών της ίδιας δεκαετίας -υπό το βάρος της πτώσης της ΕΣΣΔ και της προϊούσας αποπολιτικοποίησης του κοινωνικού σώματος- προτείνονται ως τομές για την πρόκληση της συζήτησης αλλά και τη σύνδεσή της με την έννοια της «δημοκρατίας».
Στο τελευταίο κεφάλαιο δοκιμάζονται ερμηνείες σχετικά με το έμφυλο περιεχόμενο της δημοκρατίας στην Ελλάδα όπως αυτό προκύπτει από τις τοποθετήσεις των πρωταγωνιστριών της συζήτησης για την γυναικεία υποεκπροσώπηση και τις ποσοστώσεις στον περιοδικό τύπο του κινήματος και στις μετέπειτα συναφείς συνεισφορές φεμινιστριών της περιόδου στην βιβλιογραφία. Με βάση τις νοηματοδοτήσεις εκ μέρους των πρωταγωνιστριών της συζήτησης κεντρικών εννοιών για την δημοκρατία όπως η «συμμετοχή», η «ισότητα» και η «αντιπροσώπευση» επιχειρείται η ανασύσταση των κοινωνικών τους οραμάτων και επομένως των δικών τους αντικρουόμενων νοημάτων για την δημοκρατία.
(EL)
This study reflects on processes of historical making of meanings about democracy utilizing the public debate regarding women’s under-representation in decision making and the conflict about quotas which transpired during the last two decades of 20th and the dawn of 21st centuries as an indicative case-study. This public dispute takes place in the EEC/EU as well as in Greece. This inquiry focuses on the Greek version of the conflict whilst the one in EEC/EU serves as the necessary context.
Although this debate surpasses the period 1974-1989, which in Greek bibliography and public discourse is better known as the “Metapolitefsi” period, that is, the period of establishment and stabilization of the Third Greek Democracy, the environments in which the debate unfolded, the stakes it posed and the very experiences of the historical actors, were forged in this period, from which they receive their historical depth.
That being said, this analysis makes a case for the importance of the clashes regarding the content of “democracy” and “democratization” on behalf of politicized strata of “Metapolitefsi” period for the configuration of its political features. In our case we focus on one of the most long-lived and radical part of those politicized strata, the women-feminist movement. On the context of this inquiry, “democracy” is approached as a historical phenomenon, simultaneously institutional, semantic and related to social movements but, foremost, as a contingent occurrence in relation to both its own existence and its content. Due to its contingent dimension, “democracy” is understood as constantly attainable and never as a given, a feature which converts it into a theatre of conflicts about its conceptualizations.
This analysis attempts to track down these confronted meanings of democracy while examining the reasons why the participants of the aforementioned debates addressed women’s under-representation as a stake for democracy. In other words, the analysis attempts to interpret why and with what argumentation the participants of the debates understood the relationship between women’s under-representation and democracy as incompatible. In order to do so, the study seeks to point out their different perceptions of women as political actors and to clarify their understandings of “female identity” as a political identity. It also attempts to shift the attention towards their conceptualizations of “gender equality” and “women’s liberation” and also to underline the role these women reserved for the state and political institutions for the actualization of the goals of “gender equality” or “women’s liberation”. Eventually, it stresses the “gender of democracy” as a notion that shaped the political scope of the “Metapolitefsi” period, a perspective which eludes the vast majority of the inquiries about the period as well as the critical theory of democracy.
Structurally, this study is arranged in accordance with two core and interconnected questions: why the public disputes about women’s under-representation and quotas arise both on EEC/EU and in Greece at the end of the ‘80s and not sooner, and why the historical actors associate women’s underrepresentation with democracy. The answer to these questions is sought out in the processes which, on the one hand, converted women’s under-representation and quotas into a public debate; on the other hand, they correlated them with the notion of “democracy”.
The first chapter detects and analyses these processes on an international level and foremost within EEC/EU. Here, the conversion of women’s under-representation into a matter of public dispute and its emergence as a stake for democracy is comprehended as a result of semantic displacements on core concepts for democracy such as “rights”, “equality” and “representation” caused by raptures that defined the “short 20th century”, the two World Wars, social rights, welfare state, social movements and especially the first and second wave feminism, European Unification and the fall of the Soviet Union. Specifically, in the case of EEC/EU, the study argues that crucial role for the emergence of the above mentioned public debate play the changing attitudes of EEC/EU policies regarding gender equality depicted in legislation acts (directives, resolutions, decision, reports, declarations) of the 1957-1997 period and especially during the ‘80s and the ‘90s.
The second chapter examines the processes which led to the public confrontations about women’s under-representation and quotas in Greece during the “Metapolitefsi” period and attempts interpretations regarding why they were correlated with democracy. Its main focus is the formation of the women-feminist movement of this period and on its predominant characteristics. Its purpose is to clarify the areas of the movement’s intervention and to explain why among them arose the issue of women’s under-representation. The crisis of women-feminist movement during the second half of the 80s alongside with the international and domestic political crisis of the late ‘80s -mainly as a result of the fall of USSR and the ever increasing de-politicization of social strata during the ‘80s- are suggested as ruptures which led to the debate about women’s under-representation and quotas as well as their linkage to democracy.
Focusing on the public debate about women’s under-representation and quotas-as it unfolds in women’s and feminist magazines of the “Metapolitefsi” period and also in later contribution to bibliography of feminists of this period- the last chapter aims at testing interpretations about the gender content of democracy in Greece. Taking into account the perceptions of women participating on the debate towards core concepts of democracy such as “participation”, “equality” and “representation” this chapter attempts the reconstruction of their social visions and, thus, their conflicted conceptualizations of democracy.
(EN)
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
