Η ψυχιατρική, η νευροβιολογία, οι κοινωνικές επιστήμες και οι εκπρόσωποι της νευροδιαφορετικότητας έχουν διερευνήσει τον αυτισμό και έχουν νοηματοδοτήσει διαφορετικά τα χαρακτηριστικά του. Σύμφωνα με την κλινική προσέγγιση, ο αυτισμός είναι διαταραχή που ενδέχεται να αποτελέσει αιτία εκδήλωσης αποκλίσεων στην συμπεριφορά και στην επικοινωνία. Επίσης, είναι δυνατόν να συνοδεύεται από αναπηρίες σε περαιτέρω τομείς όπως είναι οι γνωστικές λειτουργίες. Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο της αναπηρίας, τα αυτιστικά άτομα υφίστανται κοινωνικούς αποκλεισμούς, περιθωριοποίηση και υποτίμηση που δεν σχετίζονται άμεσα με τις ικανότητες και αδυναμίες τους αλλά με την υφιστάμενη κοινωνικοπολιτική οργάνωση των δυτικών κοινωνιών. Η νευροδιαφορετικότητα συντάσσεται σε μεγάλο βαθμό με το κοινωνικό μοντέλο της αναπηρίας και δεχόμενη την νευροβιολογική ερμηνεία του αυτισμού, που αναγνωρίζει τα δομικά χαρακτηριστικά στην οργάνωση του εγκεφάλου των αυτιστικών, υποστηρίζει ότι αυτή η οργάνωση δεν είναι εξ’ ορισμού παθολογική. Η διαφορετικότητα είναι αναγκαία και χρήσιμη.
Καθώς η ερμηνεία του αυτισμού συνεχώς τροποποιείται βλέπουμε ότι οι αντιλήψεις που διαχέονται στην κοινωνία δεν επηρεάζονται μόνο από τα επιστημονικά δεδομένα αλλά και από πολιτισμικές περιγραφές και απεικονίσεις. Αυτές εντοπίζονται στην τηλεόραση, την συγγραφή βιβλίων και τον κινηματογράφο. Ειδικότερα ο κινηματογράφος θα λέγαμε ήταν από τα μέσα εκείνα που κατέστησαν γνώριμη την εικόνα του αυτισμού σ’ ένα ευρύ κοινό μέσα από ταινίες με μεγάλη απήχηση και καλλιτεχνική αναγνωρισιμότητα. Ο κινηματογράφος λοιπόν είναι το πεδίο εκείνο που εξετάζεται στην παρούσα έρευνα ως προς τον τρόπο που απεικονίζει και ερμηνεύει τον αυτισμό. Τέσσερις ταινίες του σύγχρονου ελληνικού κινηματογράφου αναλύονται ακολουθώντας την ποιοτική μεθοδολογία και συγκεκριμένα την ποιοτική ανάλυση περιεχομένου.
Σύμφωνα με τα ευρήματα της ανάλυσης, στις ταινίες εντοπίζονται μοτίβα ως προς την ερμηνεία του αυτισμού. Αυτά αφορούν στην απεικόνιση του κυρίως μέσα από τα κλινικά χαρακτηριστικά του. Οι ταινίες αφιερώνουν σημαντικό τμήμα της πλοκής για να δείξουν στο κοινό πως «μοιάζει» ένα αυτιστικό άτομο και τι «κάνει», πως συμπεριφέρεται. Στη συνέχεια, διαπιστώνεται ότι εστιάζουν σε μεγάλο βαθμό στις αναπηρίες που μπορεί να συνοδεύουν τον αυτισμό και πώς αυτές περιορίζουν το αυτιστικό άτομο και επηρεάζουν αρνητικά τις ζωές των γύρω του. Στην περίπτωση που ο αυτισμός δεν συνοδεύεται από αναπηρίες τότε η νοηματοδότηση του είναι θετική. Ο αυτισμός εν προκειμένω αποτυπώνεται ως μια διαφορετικότητα που δεν συνιστά πρόβλημα.
Μέσα από την ανάλυση των ευρημάτων, γίνεται εμφανές ότι ο αυτισμός ως διαταραχή που επηρεάζει τα επικοινωνιακά χαρακτηριστικά του ατόμου δεν νοηματοδοτείται αρνητικά όταν το άτομο μπορεί να είναι λειτουργικό και αυτόνομο. Αντίθετα, φαίνεται να εντοπίζεται μια λανθάνουσα μισαναπηρική στάση που αφορά στην αναπηρία γενικότερα, η οποία αποτυπώνεται ως ένα ατομικό οικογενειακό ζήτημα. Η θεωρία της προσωπικής τραγωδίας αποτελεί το βασικό σχήμα ερμηνείας της αναπηρίας υπαγορεύοντας μια ανθρωπιστική στάση απέναντι στα ανάπηρα άτομα. Οι μη ανάπηροι δηλαδή καλούνται να αναγνωρίσουν την διαφορετικότητα των αυτιστικών, να την αποδεχτούν και να ενεργήσουν προς όφελος τους. Τα ανάπηρα άτομα δεν οφείλουν αντίστοιχα να ενεργήσουν κατά οιονδήποτε τρόπο καθώς αποτυπώνονται ως αβοήθητα και δίχως αυτενέργεια όντα.
Παρά την ύπαρξη παραδοσιακών στερεοτυπικών αντιλήψεων για την αναπηρία, φαίνεται ωστόσο να αρχίζει μια προοδευτικότερη και αντικειμενικότερη αποτύπωση του αυτισμού. Πρόκειται για μια απεικόνιση που είναι λιγότερο συναισθηματική και περισσότερο αντιπροσωπευτική. Διαπιστώθηκε λοιπόν ότι στις ταινίες του δείγματος αποτυπώθηκε μεγάλο τμήμα του αυτιστικού φάσματος με ήρωες που είχαν διαφορετικά επίπεδα αναπηρίας και προσαρμογής στο παρόν κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο. Ταυτόχρονα, αν και η πρώτη ταινία απέδωσε τον αυτισμό ως μια συνθήκη που απέχει πολύ από την ένταξη και την αποδοχή, οι πιο πρόσφατες ταινίες τελείωναν με ένα αισιόδοξο μήνυμα σύγκλισης αυτιστικών και νευροτυπικών ηρώων.
(EL)
Psychiatry, neurobiology, social sciences, and the neurodiversity movement have explored autism and have produced different interpretations of its characteristics. According to the clinical model of disability, autism is described as a disorder that can cause behavioral and communicational challenges. It may also be accompanied by disabilities in further areas such as cognitive functions. According to the social model of disability, autistics suffer social exclusion, marginalization and devaluation that are not related to their abilities and weaknesses but to the existing socio-political structure of Western societies. Neurodiversity movement is largely in line with the social model of disability and by accepting the neurobiological interpretation of autism, which recognizes the structural features of the autistic brain organization, argues that this organization is by no means abnormal. Diversity is necessary and useful.
As the conceptual interpretation of autism is constantly changing, we see that the perceptions that pervade society are not influenced strictly by scientific data but also by cultural descriptions and depictions. These are found in television, books, and films. Cinema was one of those media that made autism known to a wide audience through films with great impact and artistic recognition. Cinema is therefore the field that is examined in the present research in terms of the way it portrays and interprets autism. Four films of modern Greek cinema are analyzed following the qualitative methodology. Specifically, the method employed was the qualitative content analysis.
According to the findings of the analysis, common patterns in the interpretation of autism are identified in the films. These relate to the depiction of autism mainly through its clinical symptoms. The films devote an important part of the plot to show the audience what an autistic person "looks like" and what he "does", how he behaves. Next, we find that they focus heavily on the disabilities that may accompany autism and how they limit the autistic person and negatively affect the lives of those around him. If autism is not accompanied by disabilities, then its meaning is positive. Autism in this regard is reflected as a diversity that does not constitute a problem.
Through the analysis of the findings, autism, as a disorder that affects the communication characteristics of the person, is not negatively conceived when the person can be functional and autonomous. On the contrary, the ableist attitude that concerns disability in general is highlighted. According to this conceptualization, disability is depicted as an individual family issue. The personal tragedy theory is the basis of the conceptual interpretation of disability dictating a humanitarian attitude towards disabled people. In other words, non-disabled people are called upon to recognize the diversity of autistics, to accept it and to act for their benefit. The disabled are not required to act in any way as they are reflected as helpless beings without agency.
Despite the existence of disability stereotypes found in the films of our sample, a more progressive and objective representation of autism seems to be beginning. This consists of an approach less emotional and more representative. The films captured a large part of the autistic spectrum depicting characters who exhibited different levels of ability, with two of them being able to adapt to the present socioeconomic context. At the same time, although the first film depicted autism as a condition far from inclusion and acceptance, the most recent films ended with an optimistic scene showing autistic and neurotypical leads coming together.
(EN)